Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 717

Zusammengesetzte pastoraltheologisch-kanonistische Handschrift

Papier · 1, 150, 1 Bll. · 20,5 × 15,4 cm · Mitteleuropa · 1. Drittel 15. Jh. / 15. Jh.


Schlagwörter (GND)
Pastoraltheologie / Sünde / Beichte / Bußpraxis / Priester / Handbuch / Stundengebet / Eschatologie / Traktat / Messe / Antichrist / Hagiografie.
Typus (Überlieferungsform)
Codex.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
1, 150, 1 Bll.
Format (Blattgröße)
20,5 × 15,4 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
Hs. aus 2 Faszikeln zusammengesetzt (I. Bll. 1–139; II. Bll. 140–149). (I-1)1a + … + (I-1)151*. Vorderspiegel Gegenbl. von 1a, Hinterspiegel Gegenbl. von 151*.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–149). 128 und 150 mit Blei ergänzt bzw. nachgetragen. Vor- und Nachsatzbl. ungez., weshalb hier Zählung der Digitalisate übernommen wird (1a, 151*). 91v Reklamant auf dem Fußsteg rechts, 72v Reste eines durch Beschnitt verloren gegangenen Reklamanten.
Zustand
Im Wesentlichen gut erhalten. Etwas stockfleckig, v.a. am oberen Rand, einige Flecken.
Wasserzeichen
Aufgrund zu geringer Größe nicht aufgenommen.


Einband
Pappe mit weißem Pergament überzogen, in Rom zwischen 1878 und 1889 gefertigt. Gelb-schwarzes Kapital. Auf dem Rücken rotes und blaues Schildchen mit aktueller Signatur, oberhalb des roten Schildchens in Gold Wappenstempel von Papst Leo XIII., unterhalb von Kardinal und Bibliothekar Jean-Baptiste Pitra (1812–1889) (Schunke, Einbände 2.2, S. 849).
Provenienz
Heidelberg.
Geschichte der Handschrift
Modernes blaues Signaturschild der Vaticana Pal. lat. 717 auf dem vorderen Spiegel. Auf 1r aktuelle Signatur. Auf 49r und 69v moderne Verweise auf die Autoren. Restaurierungsvermerk vom 3. August 2005 der vatikanischen bibliothekseigenen Restaurierungswerkstatt. Der Codex besteht aus zwei Faszikeln, die beide im 15. Jh. entstanden. Wann sie vereinigt wurden, ist unklar.

Faksimile
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bav_pal_lat_717
Literatur
CALMA, Hermannus de Scildis; CALMA, Heinricus Totting de Oyta; Gugumus, Gross-Frankenthal, S. 11, 13; Gugumus, Erforschung, S. 138; Mirabile, Matthaeus de Cracovia, De puritate conscientiae; Manfred Oberleitner, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des Heiligen Augustinus, in: Sitzungsberichte der österreichischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse 263 (1969), S. 119; 267, 1970, S. 332; OVL, Pal.lat.717; Petr, Soupis, S. 363–368; Schunke, Einbände 2.2, S. 849; Stevenson, Latini, S. 256f.; Adolar Zumkeller, Hermann von Schildesche O.E.S.A. (gest. 8. Juli 1357). Zur 600. Wiederkehr seines Todestages, Würzburg 1957 (Cassiciacum 14), S. 82 A. 326.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur

Faszikel I (Bl. 1–139)

Sachtitel / Inhalt
Theologische Texte.
Entstehungsort
Mitteleuropa.
Entstehungszeit
1. Drittel 15. Jh.
Typus (Überlieferungsform)
Faszikel.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
139 Bll.
Format (Blattgröße)
20,5 × 15,4 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
6 VI72 + (IV-1)79 + 4 VI127 + II131 + IV139.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
s. zum Codex.

Schriftraum
17 × 10 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte.
Zeilenanzahl
32–42 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
Relativ flüchtig ausgeführte gotische Kursive von zwei Händen; die zweite Hand übernimmt auf 116r. Zuweilen bei den Schleifen der Oberlängen von b und l noch fähnchenartige Formen erkennbar, die an die Kanzleikursiven des 14. Jhs. gemahnen.
Buchgestaltung
Ränder mit Tinte vorgezogen. An den Anfängen rote Lombarden, in der Regel über zwei bis drei Zeilen, ferner rote Strichelungen und Unter- bzw. Durchstreichungen. Rubrizierungen lediglich bis 121r.
Buchschmuck
s. Buchgestaltung.

Nachträge und Benutzungsspuren
Wenige Korrekturen, Verweise und grafische Verweiszeichen von mehreren Händen.

Provenienz
Heidelberg.
Geschichte des Faszikels
Aufgrund des Inhalts und der Schrift ist anzunehmen, dass der Faszikel im ersten Drittel des 15. Jhs. an einer Universität im deutschen Sprachraum entstand. Für letztere Annahme sprechen die deutschen Worte auf 37r.

1) 1r–12v Digitalisat

Verfasser
Heinrich von Langenstein (GND-Nr.: 118548395).
Titel
De confessione.
Angaben zum Text
Auch dem Johannes Kusin zugeschrieben, vgl. Kaeppeli, Scriptores OP 2, S. 466f. (ohne Erwähnung vorliegender Hs.).
Rubrik
1r ›Jncipit tractatus compendiosus de confessione magistri Heinrici de Hassia professoris sacre theologie‹.
Incipit
1r ›Tici‹ [!] dabo claues regni celorum, Mt vjo [!]. Vnde [!] hoc cuilibet dicitur confessori, qui absoluendi habet potestatem …
Explicit
12v … quo ad scripta licet quo ad quedam alia. Deo gracias et Marie virgini et cetera.Explicit tractatus compendiosus de confessione magistri Hainrici de Hassia doctoris theologie‹.

2) 13r–29r Digitalisat

Verfasser
Matthäus von Krakau (GND-Nr.: 118731823).
Titel
De modo confitendi et puritate conscientiae.
Angaben zum Text
Auch als ‚Confessionale‘ oder ‚De modo confitendi‘ bekannt.
Rubrik
13r ›Jncipit confessionale magistri Mathei et doctoris sacre theologie de Kracouia et cetera‹.
Incipit
13r ›Qvoniamfundamentum et ianua virtutum omnisque gratie ac spiritualis consolacionis principium est constitutum [!] puritas …
Explicit
29r … cum apparuerit gloria tua, ad quam nos perducat ipse deus, qui viuit et regnat in secula seculorum et cetera. Amen. Et sic est finis huius operis.Explicit et cetera‹.
Edition
Corpus Thomisticum; Mateusza z Krakowa. Opuscula theologica dotyczace spowiedzi i komunii, hrsg. von Władysław Seńko / A. L. Szafrański, Warschau 1974 (Materiały do historii teologii średniowiecznej w polsce 1, Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 2,1), S. 248–292.

3) 29v–36v Digitalisat

Verfasser
Heinrich von Friemar (?) (GND-Nr.: 118548379).
Titel
Tractatus de occultatione vitiorum sub specie virtutum.
Angaben zum Text
37r durchgestrichener Text, Anfang des folgenden Texts, letzte Zeile auf Deutsch. – 37v leer.
Rubrik
29v ›Liber de occultacione viciorum sequitur et cetera‹.
Incipit
29v ›Estvia que apparet homini recta, nouissima autem huius ducunt ad mortem, Proverbiorum 14to [!], secundum Gregorium …
Explicit
36v … omnem superbiam a sue corde eliminabit. Nobis prestare dignetur Ihesus Christus Marie filius.Amen. Deo gracias. Et sic est finis et cetera. Explicit liber de occultacione viciorum‹.
Edition
Henrici de Frimaria O.S.A. Tractatus ascetico-mystici, Bd. 2, hrsg. von Adolar Zumkeller, Rom 1992 (Corpus scriptorum Augustinianorum 3, 2), S. 91–144 (ohne Berücksichtigung vorliegender Hs.).

4) 38r–48v Digitalisat

Verfasser
Pseudo-Thomas-von-Aquin.
Titel
De officio sacerdotis.
Rubrik
38r ›Incipitsumma de officio sacerdotis absoluto Thoma de Aquino ordinis fratrum Predicatorum et sacre theologie professore edita et compilata.
Incipit
38r Quia sacerdotis officium circa tria principaliter versatur …
Explicit
48v … tales faciat sacerdotes nostris temporibus, quales descripti sunt. Qui cum patre et spiritu sancto viuit et regnat per infinita secula seculorum.Amen et cetera. Explicit summa de officio sacerdotis absoluto Thoma de Aquino sacre theologie professore edita et compilata [durchgestrichen: ordinis Predicatorum]‹.
Edition
Corpus Thomisticum.

5) 49r–57r Digitalisat

Verfasser
Hermann von Schildesche (GND-Nr.: 118907263).
Titel
Speculum manuale sacerdotum.
Angaben zum Text
Mit der Widmung an den Bamberger Bischof Friedrich I. von Hohenlohe (†1352).
Rubrik
49r ›Jncipit prologus in Speculum manuale sacerdotum compilatum a fratre [durchgestrichen: Iohanne] Hermanno de Schildicz sacre theologie professoris ordinis heremitorum sancti Augustini et cetera‹.
Incipit
49r ›Uenerabiliin Christo patri ac domino domino Friderico de gracia dei prouidencia episcopo ac reuerendo patri domino Friderico decano venerande Rabenbergensis [!] ecclesie …
Explicit
57r … sacerdos possit eam absoluere et cetera. Et sic est finis. Deo patri sit laus et gloria. Amen et cetera.Explicit tractatus de sacramentis‹.
Edition
Der Text liegt in keiner modernen Edition vor, erschien aber bereits um 1477/80 als Wiegendruck (GW 12295–12301, 10 Sp.692a); Prolog ediert bei: Richard Scholz, Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften aus der Zeit Ludwigs des Bayern (1327–1354). Analysen und Texte, Bd. 1, Analysen, Rom 1911 (Bibliothek des kgl. Preussischen Historischen Instituts in Rom 9), S. 234–236.

6) 57v–69r Digitalisat

Titel
Tractatus de horis canonicis dicendis.
Incipit
57v ›Notaquia sunt varia dicta doctorum de horis canonicis dicendis …
Explicit
69r … ›in capitulo Olim et cetera. Deo gracias et cetera. Explicit Tractatus de horis canonicis dicendis‹.

7) 69v–79r Digitalisat

Verfasser
Paulus Kölner (GND-Nr.: 130080810).
Titel
De septem horis canonicis.
Rubrik
69v ›Jncipit tractatulus [übergeschrieben: de] septem horis canonicis per dominum Paulum Kolner licenciatus in iure canonico precollectus et cetera‹.
Incipit
69v ›Innomine sancti et indiuidue trinitatis patris et filij et spiritus sancti. Amen. Ego Paulus dictus Kolner, electus in episcopum Ratisponensem, inter omnes decretorum licenciatos minimus …
Weiteres Initium
69v Septies in die laudem dixi tibi…
Explicit
79r … decantemus nunc et in euangelio jn honore illius qui est benedictus in secula seculorum.Amen et cetera. Explicit tractatus de horis canonicis domini Pauli licenciatus in iure canonico et cetera‹.

8) 80r–82v Digitalisat

Verfasser
Hugo Ripelin von Straßburg (GND-Nr.: 11855462X).
Titel
Auszüge aus dem ‚Compendium theologicae veritatis‘.
Incipit
80r Omnes angelos deus fecit bonos non tamen summos …
Explicit
82v … vbi thesaurus tuus, ibi et cor tuum et cetera.
Edition
Ediert als Werk des Albertus Magnus: B. Alberti Magni […] Opera omnia, hrsg. von Stephan C.A. Borgnet, Bd. 35, Paris 1896, S. 1–306.

9) 83r–86v Digitalisat

Titel
Text zur christlichen Eschatologie.
Angaben zum Text
Beginnend mit dem ‚Liber de Antichristo‘ des Adso von Montier-en-Der (910/915–992), dann aber bald von diesem abweichend, verschiedene Bereiche der christlichen Eschatologie behandelnd, unter Zuhilfenahme verschiedener Autoritäten, wie beispielsweise Augustinus. – 86v Ordnung der Bücher des Alten Testaments.
Incipit
83r ›DeAntichristo scire volentibus primo dicemus quare sic vocatur …
Explicit
86v … et vix est qui recogitet et cetera.
Edition
Der ‚Liber de Antichristo‘ des Adso von Montier-en-Der bei Migne PL 40, Sp. 1131–1134.

10) 87r–99r Digitalisat

Verfasser
Heinrich von Langenstein (GND-Nr.: 118548395).
Titel
Tractatus de missa.
Angaben zum Text
Rubrik durch Beschnitt nicht mehr lesbar.
Incipit
87r Qvam breuis fuerit missa et in verbis et in ceremonijs …
Explicit
99r … jdeo sufficiant que dicta sunt hoc pro presenti.Deo gracias et cetera. Explicit composicio misse magistri Heinrici de Hassia professoris sacre theologie‹.

11) 99r–99v Digitalisat

Titel
Anweisungen zur Gestaltung der Messe.
Incipit
99r Wltus prespiteri celebrantis nemo tueri debet …
Explicit
99v … ex habundancia cordis os loquitur et cetera.Explicit expliciunt et cetera‹.

12) 100r–101v Digitalisat

Verfasser
Heinrich Totting von Oyta (GND-Nr.: 100945708).
Titel
De fructibus orationis.
Incipit
100r ›Primoqueritur, an ad hoc, quod fructuosa sit oracio …
Explicit
101v … carnalis autem uel sensualis anime motus et cetera.

13) 101v–102r Digitalisat

Titel
De verbo genito a patre.
Rubrik
101v ›Nota de verbo genito a patre‹.
Incipit
101v Quomodo hoc fiat quod verbum gignatur a patre …
Explicit
102r … qui conceptus de spiritu sancto natus ex Marie virgine et cetera.

14) 102r–103v Digitalisat

Titel
Opusculum de anima.
Rubrik
102r ›Dicit philosophus intellectus agens est omnia facere sed possibilis omnia fieri et cetera‹.
Incipit
102r Sed in hoc differunt quia [durchgestrichen: est] speculatiuus intellectus …
Explicit
103v … Eodem modo anima in centro cordis existens viuificat totum corpus et cetera.Explicit opusculum de anima‹.

15) 104r–107r Digitalisat

Beteiligte Personen
Pseudo-Augustinus.
Titel
Exzerpt aus den ‚Meditationes‘ des Pseudo-Augustinus.
Angaben zum Text
Auszüge aus Kapitel XI–XVII. – 107v leer.
Rubrik
104r ›Jncipit liber supputacionum‹.
Incipit
104r Antequam incipiatur liber supputacionum …
Explicit
107r … et eterna beatitudo et beata tui sine fine visio et laudacio. Ubi tu cum illo et ille tecum in communione spiritus sancti et eternaliter ac sempiternaliter viuis et regnas deus per omnia secula seculorum.Amen et cetera. Est finis et cetera. Explicit et cetera‹.
Edition
Migne PL 40, Sp. 909–914 (als ‚Liber meditationum‘ des Augustinus).

16) 108r–111r Digitalisat

Verfasser
Heinrich von Langenstein (GND-Nr.: 118548395).
Titel
Tractatus bipartitus de contractibus.
Angaben zum Text
Kapitel 38 aus dem 2. Teil.
Incipit
108r ›Iamtandem materiam hanc diu tantam [!] et extense satis …
Explicit
111r … ne ex subita mutuacione talium peiora fierent et cetera.Et sic est finis‹.
Edition
Transkription von Christoph Cluse in der Bibliotheca Augustana, gedruckt als Werk des Jean Gerson, GW 10713, Bd. 4, 185r–224r.

17) 111r–112r Digitalisat

Titel
De materia in praestitorum seu annalium reddituum.
Angaben zum Text
112v leer.
Rubrik
111r ›De materia jn prestitorum seu annalium reddituum et cetera‹.
Incipit
111r ›Primoconsiderandum quod vsura est quidquid sorti accidit …
Explicit
112r … et hoc intellige in redditibus pecunialibus alias secuset cetera. Deo gracias et cetera. Et sic est finis‹.

18) 113r–114r Digitalisat

Beteiligte Personen
Anicius Manlius Severinus Boethius (GND-Nr.: 11851282X).
Titel
Exzerpt aus Teilen der ‚Consolatio philosophiae‘ des Boethius.
Incipit
113r ›Boecius in 3o de consolatione, prosa nona, dicit …
Explicit
114r … supponitur methaphysice siue theologie et cetera.

19) 114r–127v Digitalisat

Beteiligte Personen
Hildebert von Lavardin (GND-Nr.: 118704710).
Titel
Expositio zu den ‚Versus de mysterio missae‘ des Hildebert von Lavardin.
Rubrik
114r ›Scribere disposui quid mistica sacra priorum missa representet quidve minister agat‹.
Incipit
114r Jste liber, cuius subiectum est exposicio misse et eorum que aguntur in missa, diuiditur in duas partes, scilicet …
Explicit
127v … hoc docet ille liber. Explicit exposicio summe sacrificiorum et cetera.

20) 128r–138v Digitalisat

Titel
Ausführungen zu Sünden und Beichte.
Incipit
128r [A]ristotiles scribit 4to ethicorum anima est nobilior particula quam sit corpus …
Explicit
138v … ut quisquis audet celebrare ligatus ecclesie fractor et qui communicat illi et cetera.

21) 139r–139v Digitalisat

Verfasser
Jacobus de Voragine (GND-Nr.: 118556401).
Weitere beteiligte Personen
Petrus Ravennensis.
Titel
Miraculum de sancta Katherina.
Angaben zum Text
Jacobus de Voragine nach Petrus Ravennensis.
Rubrik
139r ›De sancta Katherina Petrus Rauennensis scribit‹.
Incipit
139r Antistes quidam Mediolanensis nomine Sabinus post gloriosam virginem Mariam beatem Katherinam in precipua deuocione habuit …
Explicit
139v … jn huius quaque gloriosi episcopi memoriam annulus et cartula episcopus Mediolanensis usque hodie seruatur. Deo gracias. Miraculum bonum beate virginis Katherine.
Edition
Jacobi a Voragine Legenda aurea. Vulgo Historia Lombardica dicta, hrsg. von Theodor Graesse, Dresden / Leipzig 1846, S. 914 f.

Faszikel II (Bl. 140–150)

Sachtitel / Inhalt
Texte zu Sünden und Beichte.
Entstehungsort
Mitteleuropa.
Entstehungszeit
15. Jh.
Typus (Überlieferungsform)
Faszikel.
Beschreibstoff
Papier.
Umfang
10 Bll.
Format (Blattgröße)
20,5 × 15,4 cm.
Zusammensetzung (Lagenstruktur)
(VI-1)150.
Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
s. zum Codex.

Schriftraum
13,5 × 8,5 cm.
Spaltenanzahl
1 Spalte (147r–149r: 2 Spalten).
Zeilenanzahl
25–26 Zeilen.
Angaben zu Schrift / Schreibern
Gut lesbare Bastarda mit kalligrafischem Anspruch von einer Hand.
Buchgestaltung
Schriftraum mit Tinte vorgezeichnet. An den Anfängen rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Ferner rote Strichelungen und rotes Paragrafenzeichen.
Buchschmuck
s. Buchgestaltung.

Nachträge und Benutzungsspuren
Verweise und Anmerkungen von einer Hand.

Provenienz
Augustinerchorherrenstift Kirschgarten / Augustinerchorherrenstift Groß-Frankenthal / Heidelberg.
Geschichte des Faszikels
Offenbar befand sich dieser Faszikel im Augustinerchorherrenstift Kirschgarten bei Worms, wie der Eintrag auf 140r von einer Hand des 15. Jhs. suggeriert: Fratrum est canonicorum regularium monasterij Kirßgarten circa Wormaciam. Nachdem der Konvent von Wormser Bürgern 1525 im Zuge des Bauernkriegs geplündert worden war, siedelten die Kanoniker in das Augustinerchorherrenstift Groß-Frankenthal um (vgl. Jürgen Keddigkeit / Charlotte Lagemann / Matthias Untermann, Worms, St. Maria, in: Pfälzisches Klosterlexikon, Bd. 5, hrsg. von Jürgen Keddigkeit u. a., Kaiserslautern 2019 [Beiträge zur pfälzischen Geschichte 26.5], S. 738–764, hier S. 746). Offenbar wurde dabei dieser Faszikel mitgeführt, wie der Eintrag von einer Hand des 17. Jhs. auf 140r nahelegt: Maius Franckenthal. Mit der Aufhebung des Augustinerchorherrenstifts Groß-Frankenthal im Zuge der Reformation dürfte der Faszikel nach Heidelberg gelangt sein.

22) 140r–146v Digitalisat

Titel
Confessio sancti Bernhardi.
Rubrik
140r ›Confessio sancti [von anderer Hand durchgestrichen, darüber geschrieben: cuiusdam] Bernhardi [von anderer Hand dahinter geschrieben: peccatoris]‹.
Incipit
140r Ego peccator indignus culpabilis: Confiteor deo et beate Marie et omnibus sanctis et vobis pater loco dei …
Explicit
146v … et te patrem orare pro me misero peccatore.

23) 147ra–149ra Digitalisat

Titel
Sünden, nach Gruppen geordnet.
Incipit
147ra ›Nota: Peccata cordis hec sunt:cogitacio, delectacio, consensus …
Explicit
149ra … Admonicionibus bonis non adquiescere et cetera.


Bearbeitet von
Dr. Thorsten Huthwelker, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.


Zitierempfehlung:


Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 717. Beschreibung von: Dr. Thorsten Huthwelker (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.


Katalogisierungsrichtlinien
Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.