Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 717
Zusammengesetzte pastoraltheologisch-kanonistische Handschrift
Papier · 1, 150, 1 Bll. · 20,5 × 15,4 cm · Mitteleuropa · 1. Drittel 15. Jh. / 15. Jh.
- Schlagwörter (GND)
- Pastoraltheologie / Sünde / Beichte / Bußpraxis / Priester / Handbuch / Stundengebet / Eschatologie / Traktat / Messe / Antichrist / Hagiografie.
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 1, 150, 1 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 20,5 × 15,4 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- Hs. aus 2 Faszikeln zusammengesetzt (I. Bll. 1–139; II. Bll. 140–149). (I-1)1a + … + (I-1)151*. Vorderspiegel Gegenbl. von 1a, Hinterspiegel Gegenbl. von 151*.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Römische Foliierung des 17. Jhs. (1–149). 128 und 150 mit Blei ergänzt bzw. nachgetragen. Vor- und Nachsatzbl. ungez., weshalb hier Zählung der Digitalisate übernommen wird (1a, 151*). 91v Reklamant auf dem Fußsteg rechts, 72v Reste eines durch Beschnitt verloren gegangenen Reklamanten.
- Zustand
- Im Wesentlichen gut erhalten. Etwas stockfleckig, v.a. am oberen Rand, einige Flecken.
- Wasserzeichen
- Aufgrund zu geringer Größe nicht aufgenommen.
- Einband
- Pappe mit weißem Pergament überzogen, in Rom zwischen 1878 und 1889 gefertigt. Gelb-schwarzes Kapital. Auf dem Rücken rotes und blaues Schildchen mit aktueller Signatur, oberhalb des roten Schildchens in Gold Wappenstempel von Papst Leo XIII., unterhalb von Kardinal und Bibliothekar Jean-Baptiste Pitra (1812–1889) (Schunke, Einbände 2.2, S. 849).
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Modernes blaues Signaturschild der Vaticana Pal. lat. 717 auf dem vorderen Spiegel. Auf 1r aktuelle Signatur. Auf 49r und 69v moderne Verweise auf die Autoren. Restaurierungsvermerk vom 3. August 2005 der vatikanischen bibliothekseigenen Restaurierungswerkstatt. Der Codex besteht aus zwei Faszikeln, die beide im 15. Jh. entstanden. Wann sie vereinigt wurden, ist unklar.
- Literatur
- CALMA, Hermannus de Scildis; CALMA, Heinricus Totting de Oyta; Gugumus, Gross-Frankenthal, S. 11, 13; Gugumus, Erforschung, S.
138; Mirabile, Matthaeus de Cracovia, De puritate conscientiae; Manfred Oberleitner, Die handschriftliche
Überlieferung der Werke des Heiligen Augustinus, in: Sitzungsberichte
der österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Philosophisch-historische Klasse 263 (1969), S. 119; 267, 1970, S.
332; OVL, Pal.lat.717; Petr, Soupis, S. 363–368; Schunke, Einbände 2.2, S.
849; Stevenson, Latini, S. 256f.; Adolar Zumkeller, Hermann von Schildesche O.E.S.A.
(gest. 8. Juli 1357). Zur 600. Wiederkehr seines Todestages, Würzburg
1957 (Cassiciacum 14), S. 82 A. 326.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
Faszikel I (Bl. 1–139)
- Sachtitel / Inhalt
- Theologische Texte.
- Entstehungsort
- Mitteleuropa.
- Entstehungszeit
- 1. Drittel 15. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 139 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 20,5 × 15,4 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- 6 VI72 + (IV-1)79 + 4 VI127 + II131 + IV139.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- s. zum Codex.
- Schriftraum
- 17 × 10 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte.
- Zeilenanzahl
- 32–42 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Relativ flüchtig ausgeführte gotische Kursive von zwei Händen; die zweite Hand übernimmt auf 116r. Zuweilen bei den Schleifen der Oberlängen von b und l noch fähnchenartige Formen erkennbar, die an die Kanzleikursiven des 14. Jhs. gemahnen.
- Buchgestaltung
- Ränder mit Tinte vorgezogen. An den Anfängen rote Lombarden, in der Regel über zwei bis drei Zeilen, ferner rote Strichelungen und Unter- bzw. Durchstreichungen. Rubrizierungen lediglich bis 121r.
- Buchschmuck
- s. Buchgestaltung.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Wenige Korrekturen, Verweise und grafische Verweiszeichen von mehreren Händen.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- Aufgrund des Inhalts und der Schrift ist anzunehmen, dass der Faszikel im ersten Drittel des 15. Jhs. an einer Universität im deutschen Sprachraum entstand. Für letztere Annahme sprechen die deutschen Worte auf 37r.
1) 1r–12v
- Verfasser
- Heinrich von Langenstein (GND-Nr.: 118548395).
- Titel
- De confessione.
- Angaben zum Text
- Auch dem Johannes Kusin zugeschrieben, vgl. Kaeppeli, Scriptores OP 2, S. 466f. (ohne Erwähnung vorliegender Hs.).
- Rubrik
- 1r ›Jncipit tractatus compendiosus de confessione magistri Heinrici de Hassia professoris sacre theologie‹.
- Incipit
- 1r ›Tici‹ [!] dabo claues regni celorum, Mt vjo [!]. Vnde [!] hoc cuilibet dicitur confessori, qui absoluendi habet potestatem …
- Explicit
- 12v … quo ad scripta licet quo ad quedam alia. Deo gracias et Marie virgini et cetera. ›Explicit tractatus compendiosus de confessione magistri Hainrici de Hassia doctoris theologie‹.
2) 13r–29r
- Verfasser
- Matthäus von Krakau (GND-Nr.: 118731823).
- Titel
- De modo confitendi et puritate conscientiae.
- Angaben zum Text
- Auch als ‚Confessionale‘ oder ‚De modo confitendi‘ bekannt.
- Rubrik
- 13r ›Jncipit confessionale magistri Mathei et doctoris sacre theologie de Kracouia et cetera‹.
- Incipit
- 13r ›Qvoniam‹ fundamentum et ianua virtutum omnisque gratie ac spiritualis consolacionis principium est constitutum [!] puritas …
- Explicit
- 29r … cum apparuerit gloria tua, ad quam nos perducat ipse deus, qui viuit et regnat in secula seculorum et cetera. Amen. Et sic est finis huius operis. ›Explicit et cetera‹.
- Edition
- Corpus Thomisticum; Mateusza z Krakowa. Opuscula theologica dotyczace spowiedzi i komunii, hrsg. von Władysław Seńko / A. L. Szafrański, Warschau 1974 (Materiały do historii teologii średniowiecznej w polsce 1, Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia 2,1), S. 248–292.
3) 29v–36v
- Verfasser
- Heinrich von Friemar (?) (GND-Nr.: 118548379).
- Titel
- Tractatus de occultatione vitiorum sub specie virtutum.
- Angaben zum Text
- 37r durchgestrichener Text, Anfang des folgenden Texts, letzte Zeile auf Deutsch. – 37v leer.
- Rubrik
- 29v ›Liber de occultacione viciorum sequitur et cetera‹.
- Incipit
- 29v ›Est‹ via que apparet homini recta, nouissima autem huius ducunt ad mortem, Proverbiorum 14to [!], secundum Gregorium …
- Explicit
- 36v … omnem superbiam a sue corde eliminabit. Nobis prestare dignetur Ihesus Christus Marie filius. ›Amen. Deo gracias. Et sic est finis et cetera. Explicit liber de occultacione viciorum‹.
- Edition
- Henrici de Frimaria O.S.A. Tractatus ascetico-mystici, Bd. 2, hrsg. von Adolar Zumkeller, Rom 1992 (Corpus scriptorum Augustinianorum 3, 2), S. 91–144 (ohne Berücksichtigung vorliegender Hs.).
4) 38r–48v
- Verfasser
- Pseudo-Thomas-von-Aquin.
- Titel
- De officio sacerdotis.
- Rubrik
- 38r ›Incipit‹ summa de officio sacerdotis absoluto Thoma de Aquino ordinis fratrum Predicatorum et sacre theologie professore edita et compilata.
- Incipit
- 38r Quia sacerdotis officium circa tria principaliter versatur …
- Explicit
- 48v … tales faciat sacerdotes nostris temporibus, quales descripti sunt. Qui cum patre et spiritu sancto viuit et regnat per infinita secula seculorum. ›Amen et cetera. Explicit summa de officio sacerdotis absoluto Thoma de Aquino sacre theologie professore edita et compilata [durchgestrichen: ordinis Predicatorum]‹.
- Edition
- Corpus Thomisticum.
5) 49r–57r
- Verfasser
- Hermann von Schildesche (GND-Nr.: 118907263).
- Titel
- Speculum manuale sacerdotum.
- Angaben zum Text
- Mit der Widmung an den Bamberger Bischof Friedrich I. von Hohenlohe (†1352).
- Rubrik
- 49r ›Jncipit prologus in Speculum manuale sacerdotum compilatum a fratre [durchgestrichen: Iohanne] Hermanno de Schildicz sacre theologie professoris ordinis heremitorum sancti Augustini et cetera‹.
- Incipit
- 49r ›Uenerabili‹ in Christo patri ac domino domino Friderico de gracia dei prouidencia episcopo ac reuerendo patri domino Friderico decano venerande Rabenbergensis [!] ecclesie …
- Explicit
- 57r … sacerdos possit eam absoluere et cetera. Et sic est finis. Deo patri sit laus et gloria. Amen et cetera. ›Explicit tractatus de sacramentis‹.
- Edition
- Der Text liegt in keiner modernen Edition vor, erschien aber bereits um 1477/80 als Wiegendruck (GW 12295–12301, 10 Sp.692a); Prolog ediert bei: Richard Scholz, Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften aus der Zeit Ludwigs des Bayern (1327–1354). Analysen und Texte, Bd. 1, Analysen, Rom 1911 (Bibliothek des kgl. Preussischen Historischen Instituts in Rom 9), S. 234–236.
6) 57v–69r
- Titel
- Tractatus de horis canonicis dicendis.
- Incipit
- 57v ›Nota‹ quia sunt varia dicta doctorum de horis canonicis dicendis …
- Explicit
- 69r … ›in capitulo Olim et cetera. Deo gracias et cetera. Explicit Tractatus de horis canonicis dicendis‹.
7) 69v–79r
- Verfasser
- Paulus Kölner (GND-Nr.: 130080810).
- Titel
- De septem horis canonicis.
- Rubrik
- 69v ›Jncipit tractatulus [übergeschrieben: de] septem horis canonicis per dominum Paulum Kolner licenciatus in iure canonico precollectus et cetera‹.
- Incipit
- 69v ›In‹ nomine sancti et indiuidue trinitatis patris et filij et spiritus sancti. Amen. Ego Paulus dictus Kolner, electus in episcopum Ratisponensem, inter omnes decretorum licenciatos minimus …
- Weiteres Initium
- 69v Septies in die laudem dixi tibi…
- Explicit
- 79r … decantemus nunc et in euangelio jn honore illius qui est benedictus in secula seculorum. ›Amen et cetera. Explicit tractatus de horis canonicis domini Pauli licenciatus in iure canonico et cetera‹.
8) 80r–82v
- Verfasser
- Hugo Ripelin von Straßburg (GND-Nr.: 11855462X).
- Titel
- Auszüge aus dem ‚Compendium theologicae veritatis‘.
- Incipit
- 80r Omnes angelos deus fecit bonos non tamen summos …
- Explicit
- 82v … vbi thesaurus tuus, ibi et cor tuum et cetera.
- Edition
- Ediert als Werk des Albertus Magnus: B. Alberti Magni […] Opera omnia, hrsg. von Stephan C.A. Borgnet, Bd. 35, Paris 1896, S. 1–306.
9) 83r–86v
- Titel
- Text zur christlichen Eschatologie.
- Angaben zum Text
- Beginnend mit dem ‚Liber de Antichristo‘ des Adso von Montier-en-Der (910/915–992), dann aber bald von diesem abweichend, verschiedene Bereiche der christlichen Eschatologie behandelnd, unter Zuhilfenahme verschiedener Autoritäten, wie beispielsweise Augustinus. – 86v Ordnung der Bücher des Alten Testaments.
- Incipit
- 83r ›De‹ Antichristo scire volentibus primo dicemus quare sic vocatur …
- Explicit
- 86v … et vix est qui recogitet et cetera.
- Edition
- Der ‚Liber de Antichristo‘ des Adso von Montier-en-Der bei Migne PL 40, Sp. 1131–1134.
10) 87r–99r
- Verfasser
- Heinrich von Langenstein (GND-Nr.: 118548395).
- Titel
- Tractatus de missa.
- Angaben zum Text
- Rubrik durch Beschnitt nicht mehr lesbar.
- Incipit
- 87r Qvam breuis fuerit missa et in verbis et in ceremonijs …
- Explicit
- 99r … jdeo sufficiant que dicta sunt hoc pro presenti. ›Deo gracias et cetera. Explicit composicio misse magistri Heinrici de Hassia professoris sacre theologie‹.
11) 99r–99v
- Titel
- Anweisungen zur Gestaltung der Messe.
- Incipit
- 99r Wltus prespiteri celebrantis nemo tueri debet …
- Explicit
- 99v … ex habundancia cordis os loquitur et cetera. ›Explicit expliciunt et cetera‹.
12) 100r–101v
- Verfasser
- Heinrich Totting von Oyta (GND-Nr.: 100945708).
- Titel
- De fructibus orationis.
- Incipit
- 100r ›Primo‹ queritur, an ad hoc, quod fructuosa sit oracio …
- Explicit
- 101v … carnalis autem uel sensualis anime motus et cetera.
13) 101v–102r
- Titel
- De verbo genito a patre.
- Rubrik
- 101v ›Nota de verbo genito a patre‹.
- Incipit
- 101v Quomodo hoc fiat quod verbum gignatur a patre …
- Explicit
- 102r … qui conceptus de spiritu sancto natus ex Marie virgine et cetera.
14) 102r–103v
- Titel
- Opusculum de anima.
- Rubrik
- 102r ›Dicit philosophus intellectus agens est omnia facere sed possibilis omnia fieri et cetera‹.
- Incipit
- 102r Sed in hoc differunt quia [durchgestrichen: est] speculatiuus intellectus …
- Explicit
- 103v … Eodem modo anima in centro cordis existens viuificat totum corpus et cetera. ›Explicit opusculum de anima‹.
15) 104r–107r
- Beteiligte Personen
- Pseudo-Augustinus.
- Titel
- Exzerpt aus den ‚Meditationes‘ des Pseudo-Augustinus.
- Angaben zum Text
- Auszüge aus Kapitel XI–XVII. – 107v leer.
- Rubrik
- 104r ›Jncipit liber supputacionum‹.
- Incipit
- 104r Antequam incipiatur liber supputacionum …
- Explicit
- 107r … et eterna beatitudo et beata tui sine fine visio et laudacio. Ubi tu cum illo et ille tecum in communione spiritus sancti et eternaliter ac sempiternaliter viuis et regnas deus per omnia secula seculorum. ›Amen et cetera. Est finis et cetera. Explicit et cetera‹.
- Edition
- Migne PL 40, Sp. 909–914 (als ‚Liber meditationum‘ des Augustinus).
16) 108r–111r
- Verfasser
- Heinrich von Langenstein (GND-Nr.: 118548395).
- Titel
- Tractatus bipartitus de contractibus.
- Angaben zum Text
- Kapitel 38 aus dem 2. Teil.
- Incipit
- 108r ›Iam‹ tandem materiam hanc diu tantam [!] et extense satis …
- Explicit
- 111r … ne ex subita mutuacione talium peiora fierent et cetera. ›Et sic est finis‹.
- Edition
- Transkription von Christoph Cluse in der Bibliotheca Augustana, gedruckt als Werk des Jean Gerson, GW 10713, Bd. 4, 185r–224r.
17) 111r–112r
- Titel
- De materia in praestitorum seu annalium reddituum.
- Angaben zum Text
- 112v leer.
- Rubrik
- 111r ›De materia jn prestitorum seu annalium reddituum et cetera‹.
- Incipit
- 111r ›Primo‹ considerandum quod vsura est quidquid sorti accidit …
- Explicit
- 112r … et hoc intellige in redditibus pecunialibus alias secus ›et cetera. Deo gracias et cetera. Et sic est finis‹.
18) 113r–114r
- Beteiligte Personen
- Anicius Manlius Severinus Boethius (GND-Nr.: 11851282X).
- Titel
- Exzerpt aus Teilen der ‚Consolatio philosophiae‘ des Boethius.
- Incipit
- 113r ›Boecius‹ in 3o de consolatione, prosa nona, dicit …
- Explicit
- 114r … supponitur methaphysice siue theologie et cetera.
19) 114r–127v
- Beteiligte Personen
- Hildebert von Lavardin (GND-Nr.: 118704710).
- Titel
- Expositio zu den ‚Versus de mysterio missae‘ des Hildebert von Lavardin.
- Rubrik
- 114r ›Scribere disposui quid mistica sacra priorum missa representet quidve minister agat‹.
- Incipit
- 114r Jste liber, cuius subiectum est exposicio misse et eorum que aguntur in missa, diuiditur in duas partes, scilicet …
- Explicit
- 127v … hoc docet ille liber. Explicit exposicio summe sacrificiorum et cetera.
20) 128r–138v
- Titel
- Ausführungen zu Sünden und Beichte.
- Incipit
- 128r [A]ristotiles scribit 4to ethicorum anima est nobilior particula quam sit corpus …
- Explicit
- 138v … ut quisquis audet celebrare ligatus ecclesie fractor et qui communicat illi et cetera.
21) 139r–139v
- Verfasser
- Jacobus de Voragine (GND-Nr.: 118556401).
- Weitere beteiligte Personen
- Petrus Ravennensis.
- Titel
- Miraculum de sancta Katherina.
- Angaben zum Text
- Jacobus de Voragine nach Petrus Ravennensis.
- Rubrik
- 139r ›De sancta Katherina Petrus Rauennensis scribit‹.
- Incipit
- 139r Antistes quidam Mediolanensis nomine Sabinus post gloriosam virginem Mariam beatem Katherinam in precipua deuocione habuit …
- Explicit
- 139v … jn huius quaque gloriosi episcopi memoriam annulus et cartula episcopus Mediolanensis usque hodie seruatur. Deo gracias. Miraculum bonum beate virginis Katherine.
- Edition
- Jacobi a Voragine Legenda aurea. Vulgo Historia Lombardica dicta, hrsg. von Theodor Graesse, Dresden / Leipzig 1846, S. 914 f.
Faszikel II (Bl. 140–150)
- Sachtitel / Inhalt
- Texte zu Sünden und Beichte.
- Entstehungsort
- Mitteleuropa.
- Entstehungszeit
- 15. Jh.
- Typus (Überlieferungsform)
- Faszikel.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 10 Bll.
- Format (Blattgröße)
- 20,5 × 15,4 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (VI-1)150.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- s. zum Codex.
- Schriftraum
- 13,5 × 8,5 cm.
- Spaltenanzahl
- 1 Spalte (147r–149r: 2 Spalten).
- Zeilenanzahl
- 25–26 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Gut lesbare Bastarda mit kalligrafischem Anspruch von einer Hand.
- Buchgestaltung
- Schriftraum mit Tinte vorgezeichnet. An den Anfängen rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Ferner rote Strichelungen und rotes Paragrafenzeichen.
- Buchschmuck
- s. Buchgestaltung.
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Verweise und Anmerkungen von einer Hand.
- Provenienz
- Augustinerchorherrenstift Kirschgarten / Augustinerchorherrenstift Groß-Frankenthal / Heidelberg.
- Geschichte des Faszikels
- Offenbar befand sich dieser Faszikel im Augustinerchorherrenstift Kirschgarten bei Worms, wie der Eintrag auf 140r von einer Hand des 15. Jhs. suggeriert: Fratrum est canonicorum regularium monasterij Kirßgarten circa Wormaciam. Nachdem der Konvent von Wormser Bürgern 1525 im Zuge des Bauernkriegs geplündert worden war, siedelten die Kanoniker in das Augustinerchorherrenstift Groß-Frankenthal um (vgl. Jürgen Keddigkeit / Charlotte Lagemann / Matthias Untermann, Worms, St. Maria, in: Pfälzisches Klosterlexikon, Bd. 5, hrsg. von Jürgen Keddigkeit u. a., Kaiserslautern 2019 [Beiträge zur pfälzischen Geschichte 26.5], S. 738–764, hier S. 746). Offenbar wurde dabei dieser Faszikel mitgeführt, wie der Eintrag von einer Hand des 17. Jhs. auf 140r nahelegt: Maius Franckenthal. Mit der Aufhebung des Augustinerchorherrenstifts Groß-Frankenthal im Zuge der Reformation dürfte der Faszikel nach Heidelberg gelangt sein.
22) 140r–146v
- Titel
- Confessio sancti Bernhardi.
- Rubrik
- 140r ›Confessio sancti [von anderer Hand durchgestrichen, darüber geschrieben: cuiusdam] Bernhardi [von anderer Hand dahinter geschrieben: peccatoris]‹.
- Incipit
- 140r Ego peccator indignus culpabilis: Confiteor deo et beate Marie et omnibus sanctis et vobis pater loco dei …
- Explicit
- 146v … et te patrem orare pro me misero peccatore.
23) 147ra–149ra
- Titel
- Sünden, nach Gruppen geordnet.
- Incipit
- 147ra ›Nota: Peccata cordis hec sunt:‹ cogitacio, delectacio, consensus …
- Explicit
- 149ra … Admonicionibus bonis non adquiescere et cetera.
- Bearbeitet von
- Dr. Thorsten Huthwelker, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 717. Beschreibung von: Dr. Thorsten Huthwelker (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.