Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 724
Theologische Sammelhandschrift
Papier · 3, 328, 2 (ohne die Zettel 107i und 267a) · 28,8 × 20,5 cm · Heidelberg · um 1438–1446
- Schlagwörter (GND)
- Konziliarismus / Bibelauslegung / Predigten / Universitätsreden.
- Entstehungsort
- Heidelberg.
- Entstehungszeit
- um 1438–1446.
- Typus (Überlieferungsform)
- Codex.
- Beschreibstoff
- Papier.
- Umfang
- 3, 328, 2 (ohne die Zettel 107i und 267a).
- Format (Blattgröße)
- 28,8 × 20,5 cm.
- Zusammensetzung (Lagenstruktur)
- (I-1)1a + I3a + VI12 + V22 + 9 VI119 + 2 V133f + VI141d + VIII157 + 2 VI170h + V178b + 9 VI269 + (VI-1)280* + (I-1)281*. Das letzte Bl. der letzten Lage fehlt. 1a bildet mit dem Vorderspiegel ein Doppelbl. 281* bildet mit dem Hinterspiegel ein Doppelbl.
- Seiten-, Blatt- und Lagenzählung
- Tintenfoliierung, Rom 17. Jh. (1–91, 92–107, 108–133, 134–141, 142–166, 167–170, 171–178, 179–185, 186–208, 209–215, 216–221, 222–272). Die zahlreichen leeren Bll. wurden bei der Foliierung übersprungen. Die Bezeichnung unfoliierter Bll. folgt dem Digitalisat (1a–3a, 91a–91c, 107a–107i, 133a–133f, 141a–141d, 166a–166c, 170a–170h, 178a–178b, 185a–185e, 208a, 215a–215e, 221a–221f, 267a, 273*–281*). So auch bei den Zetteln 107i und 267a. Häufig Textreklamanten.
- Zustand
- Überwiegend sauber und intakt. Bll. 1a–3a mit Flecken und kleineren Schäden.
- Wasserzeichen
- Bl. 3–91 Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturige Stange und sechsstrahliger Stern (einkonturig), in mindestens vier Varianten (ähnlich WZIS DE2730-PO-76825); Bl. 95–107 Traube mit Ranke, Stiel einkonturig (ähnlich WZIS DE8310-Mc142_172); Bl. 108–140 Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturige Stange und sechsstrahliger Stern, einkonturig, in zwei Varianten (WZIS DE2730-PO-76966, Beschriftung belegt 1445, Kronberg im Taunus); Bl. 142, 147, 154, 158, 162–164, 170–171, 176–185, 185d, 209–214 Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturige Stange und sechsstrahliger Stern, einkonturig, in zwei Varianten (WZIS DE0960-Mlf312_17, WZIS DE7320-PO-76060 und WZIS DE7320-PO-76061, Beschriftung belegt 1442 Heidelberg und Rothenburg ob der Tauber); Bl. 144–146, 150–151, 156, 161, 169, 172, 174, 185e, 218 Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturige Stange und sechsstrahliger Stern, einkonturig (WZIS DE7320-PO-75792, Beschriftung belegt 1442 Rothenburg ob der Tauber) Bl. 186–192, 198, 204–208 Maurenkopf mit Kopfbedeckung, Stirnband, Haare stilisiert, in zwei Varianten (WZIS DE2730-PO-20680, Beschriftung belegt 1445 Frankfurt am Main); Bl. 196 Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern (?), einkonturige Stange und sechsstrahliger Stern, einkonturig; Bl. 222–229, 235–256 Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturige Stange und sechsstrahliger Stern, einkonturig, in zwei Varianten (ähnlich WZIS DE5580-Clm3798_168 und WZIS DE2730-PO-76334); Bl. 259–269 Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturige Stange und sechsstrahliger Stern, einkonturig (WZIS DE8100-CodMed214_203, Beschriftung belegt um 1440 Elsass); Bl. 270–280* Traube mit Ranke, Stiel zweikonturig (ähnlich WZIS DE0960-Mlf312_249).
- Schriftraum
- 20,5 × 15,5 cm.
- Spaltenanzahl
- 2 Spalten (92r–107v, 142r–185v, 209r–272r einspaltig).
- Zeilenanzahl
- 35–54 Zeilen.
- Angaben zu Schrift / Schreibern
- Überwiegend in regelmäßigen, routiniert geschriebenen Bastardaschriften mit Tendenz zu kursivem Duktus. 1r–91r, 108ra–129vb und 131ra–132va von zwei Händen im Wechsel. 92r–107v von mindestens drei Händen im Wechsel. 134ra–141vb von einer weiteren Hand. 142r–185v und 209r–221r in flüchtig geschriebener Kursivschrift mit vielen Kürzungen von mehreren Händen. 186ra–208rb Bastarda von mindestens zwei Händen im Wechsel. 222r–257r und 258r–272r Bastarda von jeweils einer weiteren Hand.
- Buchgestaltung
- Überwiegend Schriftraum- und Spaltenbegrenzungen in Tinte. Die flüchtiger geschriebenen Abschnitte (142r–185v, 209r–221r) mit freihand gezogenen seitlichen Schriftraumbegrenzungen in Tinte. 222r–257v mit Schriftraumbegrenzungen in Tinte, die breiten Seitenränder mit weiteren Unterteilungen für Randglossen vorbereitet (nicht genutzt). 222r–245r und 258r–272r rubriziert, zwei- bis dreizeilige rote Lombarden zu den Textabschnitten, Satzinitialen rot gestrichelt. Im Donatkommentar auf 222r–244r Lemmata zum Teil in roter Tinte, zum Teil rot unterstrichen. 1ra–91rb und 186ra–208rb Raum für zweizeilige Lombarden ausgespart (nicht ausgeführt).
- Nachträge und Benutzungsspuren
- Der Text auf 133r wohl wenig später nachgetragen. Zahlreiche leere Seiten für später bei Bedarf nachzutragende Texte. 107ir ausgerissener Zettel mit Beschriftung (… .1971. descriptus / mens 1980 - ). 107iv leer. Bl. 267a ist ein dreieckiger Zettel (Ausriss?), der aus dem Falz ragt. 267av unten kopfstehend JW (?).
- Einband
- Weißes Pergament auf Pappe. Rom, um 1780. Beide Deckel mit Spuren von je zwei textilen Schließenbändern (entfernt). Rücken mit vier erhabenen Doppelbünden, oben altes Signaturschild der BAV, Kupferstichkartusche mit roter Schrift: 724. Darunter Rückenbeschriftung: De ecclesia et cetera. Darunter in blauem Farbstift: Pal. Unten das blaue Signaturschild der BAV. Rücken im oberen Bereich teilweise abgelöst. Kapital mit farbigen Seidenfäden umwickelt (braun-gelb), jeweils mittig angebrochen. Schunke, Einbände 2,2, S. 849, vgl. ebd. Bd. 1, S. 256.
- Provenienz
- Heidelberg.
- Geschichte der Handschrift
- Die Schriften des Bartholomäus von Maastricht (1ra–46ra und 92r–107v) haben ihren Ursprung im Umfeld des Konzils von Basel. Auch 47ra–91rb betrifft direkt die Konzilsthematik. Weitere Texte entstammen unmittelbar dem universitären Lehrbetrieb der Heidelberger Hochschule, so die „Principia“, feierliche Vorträge vor der Gesamtuniversität als Auftakt zu Lehrveranstaltungen (108ra–132va). Dazu kommen Zusammenstellungen von Homilien aus den Sammlungen der älteren Lektionare. Wzz. und explizite Datierungen (46ra, 257r) weisen auf eine Entstehungszeit in den Jahren um 1438–1446. Die Hs. dürfte in dieser Zeit an der Universität entstanden und schließlich in deren Buchbestände eingegangen sein. 1623 mit der Heidelberger Palatina in die vatikanische Bibliothek gelangt. 2ar Capsa-Nummer: C. 63/1838 (letzte Zahl gestrichen). Entsprechend im Allacci-Register (Pal. lat. 1949, 9v: 1838 Bartholomaeus Carthusiensis de statu ecclesiae. fol. C. 63). 2ar ältere Signaturen 1171 (gestrichen), 596.
- Literatur
- Rudolf Haubst, Studien zu Nikolaus von Kues und Johannes
Wenck aus Handschriften der Vatikanischen Bibliothek, Münster 1955 (Beiträge
zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 38.1), S. 41f.,
45–47; Colette Jeudy, Israël le grammairien et la tradition
manuscrite du commentaire de Remi d’Auxerre à l’„Ars minor“ de Donat, in: Studi
medievali 18 (1977), S. 185–248, hier S. 201, 241f.; Antonius Petrus Jozef Meijknecht, Bartholomeus van
Maastricht (†1446), Monnik en Conciliarist, Assen 1982, S. 56f., 59f.; OVL,
Pal.lat.724; Antonio Piolanti, Il „De mysticis nuptis Verbi Divini cum
Ecclesia et animabus iustorum“ di Bartolomeo Carranza O.P., arcivescovo di
Toledo (†1576), in: Divinitas 14 (1970), S. 520–565, hier S. 529; Gerhard Ritter, Die Heidelberger Universität. Ein Stück
deutscher Geschichte, Bd. 1: Das Mittelalter, Heidelberg 1936, S. 207 A.
2; Stevenson, Latini, S. 266f.
Verzeichnis der im Katalogisierungsprojekt abgekürzt zitierten Literatur
1) 1ra–46ra
- Verfasser
- Bartholomäus von Maastricht (GND-Nr.: 102369062).
- Weitere beteiligte Personen
- Heinrich Bakel von Diest.
- Titel
- Tractatus de ecclesia sponsa Christi.
- Angaben zum Text
- ›Explicit opusculum deo gracias‹. Presentatus fuit hic tractatus magistro Heinrico de Diest sacre theologie professori in Leodio anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto in festo corporis Christi quem eximius sacre theologie professor magister Bartholomeus Carthusiensis composuit post alios tractatus, cuius anima deo vivat. Bartholomäus von Maastricht (um 1380–1446) hat diesen Text an Fronleichnam (16. Juni) 1446, dem Tag seines Todes, in Lüttich dem Professor und Domherr Heinrich von Diest übergeben, seinem früheren Schüler an der Universität Heidelberg (Meijknecht, Bartholomeus, s. Lit., S. 24, 59f., 120).
- Incipit
- 1ra [Q]uantum ad primum in presenti parte tractatus volo loqui de ecclesia Christi sponsa secundum statum sue …
- Explicit
- 46r … ecclesiam sanctam in visceribus filialis amoris fideliter portant. Amen.
2) 47ra–91rb
- Titel
- De auctoritate summi pontificis et universalis concilii.
- Angaben zum Text
- Anonym überlieferter Text mit 39 Artikeln über die übergeordnete Stellung des Papstes, geschrieben während des Konzils von Basel. Text auch in Pal. lat. 229, 107r–161r und Bernkastel-Kues, Bibliothek des St. Nikolaus-Hospitals, Hs. 263, 1r–46r (Jacob Marx, Verzeichnis der Handschriften-Sammlung des Hospitals zu Cues bei Bernkastel an der Mosel, Trier 1905, S. 255).
- Incipit
- 47ra [C]onfiteor tibi celi [Lc 10,21] … hec sunt verba unigeniti filii …
- Explicit
- 91rb … unus est super omnia deus sublimis et benedictus.
3) 92r–107v
- Verfasser
- Bartholomäus von Maastricht (GND-Nr.: 102369062).
- Titel
- Declaratio circa propositiones tres.
- Angaben zum Text
- 92r Anrufung. In nomine patris et filii et spiritus sancti. Kaeppeli, Scriptores OP 2, Nr. 1795. Haubst, Studien zu Nikolaus von Kues, s. o. Lit., S. 45–47; Meijknecht, Bartholomeus, s. Lit., S. 56f. Der Text findet sich auch in Pal. lat. 600, 49r–63r.
- Rubrik
- 92r ›Sequitur declaracio circa propositiones prime cedule superius annotatas que mihi presentabantur et cetera‹.
- Incipit
- 92r Consideracio prima que respicit primam propositionem superius positam, in principio illam videlicet: claves ecclesie soli Petro et pro se date …
- Explicit
- 107v … defectum meum queso propter deum.
4) 108ra–132va
- Beteiligte Personen
- Petrus Lombardus (GND-Nr.: 11859334X).
- Titel
- Principia de libris sententiarum Petri Lombardi I–III.
- Angaben zum Text
- Abfolge von feierlichen Vorreden (principia) zu Beginn von Vorlesungen über die Sentenzen vor den versammelten Heidelberger Universitätsangehörigen (vgl. Ritter, Heidelberger Universität, s. Lit., S. 207f.). Die Fortsetzung findet sich in Text 6. (108ra–115rb) ›Principium in primum sententiarum‹. Venerabiles patres etc. dum profundissima sacri voluminis sententiarum Petri Lombardi mysteria mentis oculo intueor … – … tu facis ut spolium non sim ut nuder ab illis naufragii tribulas qui peciem mei hac precar hoc rogito dominus, michi prestet honori respondere tuo prosperiore via. Im Schlussabsatz zitiert: Ps-Ovid, De vetula sowie eine Summa des Wilhelm von Paris (113ra). (114ra) ›Notandum sit‹. Insuper iuxta venerande theologice facultatis edictum contra duorum suorum … primo contra venerabilis viri magistri Gerhardi professoris in Sconauia [?] provisoris domus sancti Jacobi sue discrecionis industria … arguam prima … (115ra, Z. 5) … sentenciam Henrici de Hassia in ultimo volumine … (115rb) … quam contraire et reclamare videturi. Wahrscheinlich ist der Jüngere Heinrich von Hessen gemeint, siehe: Albert Lang, Art. Heinrich von Hessen (der Jüngere), in: NDB, Bd. 8, Berlin 1969, S. 412 (URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd10249830X.html#ndbcontent). (115rb–118rb) ›Principium secunde sentenciarum‹. In nomine patris et filii et spiritu sancti. Amen. In conspectu tam laudabilium virorum multiphariis sciencie radiis rutilancium ego tantillus nobile opus lecture summarum prosecuturus neccessarium mihi super omnia esse premittam scilicet divini nominis … – … possidere ac possidendo frui quod nobis concedat qui sine fine vivit et regnat. Amen. Sequitur tytulus. (118va–126rb) ›Principium tercii sentenciarum in primum librum sententiarum‹. Zum Teil gestrichen. In nomine patris … Venerabiles patres et domini doctores magistri ceterique in Christo dilecti. Constat vestris reverenciis quod si mollis avicula alarum expers remigione … – … tamen preconia nostra valebunt carminibus vives tempus in omne meis. Amen. (126rb–129vb) ›Principium in secundum librum sententiarum‹. In nomine patris. Coram venerando cetu vestrarum paternitatum locuturus ego miser homuncio summopere visum est mihi neccessarium ut in huius presencii exordio secundum consuetudinem aliorum tria premittam … – … de sacre scripture commendacione quo ad istum secundum librum etc. (129vb–132va) ›Principium in tertium librum sententiarum‹. ›Predicatum in tercium librum sententiarum‹. In nomine patris … . Venerabiles patres et domini si experiencie librum rerum scilicet creaturarum … – … hoc rogito dominus mihi prestet honori respondere tuo prosperiore via etc.
- Rubrik
- 108ra ›Principium in primum sententiarum‹.
- Incipit
- 108ra Venerabiles patres etc. dum profundissima sacri voluminis sententiarum Petri Lombardi mysteria …
- Weiteres Initium
- 115rb In conspectu tam laudabilium virorum multiphariis scienciae radiis rutilantium … ; 118va Constat vestris reverentiis quod si mollis avicula alarum expers remigione … ; 126rb Coram venerando cetu vestrarum paternitatum locuturus ego miser homuncio … ; 129rb Venerabiles patres et domini si experientiae librum rerum scilicet creaturarum …
- Explicit
- 132va … dominus mihi prestet honori respondere tuo prosperiore via.
5) 133r
- Titel
- Quaestio de exorcismis.
- Angaben zum Text
- Die hier unter den „principia“ zu den Sentenzen eingefügte Quaestio dürfte zu einer in diesem Rahmen abgehaltenen Disputation gehören (vgl. Ritter, Heidelberger Universität, s. Lit., S. 208). Wohl aus dem Lehrbetrieb der Heidelberger Universität. – 133v–133fv leer.
- Rubrik
- 133r ›Utrum sint aliqua verba, caracteres aut exersismi [!] per que demones a corporibus obsessis possunt expelli‹.
- Incipit
- 133r In questione erunt duo articuli in primo premittam notabilia cum quibusdam proposicionibus in secundo subiungo tres conclusiones …
- Explicit
- 133r … in decreto xxi de exorcista vero dicitur: accipe librum exorcismorum.
6) 134ra–143v
- Beteiligte Personen
- Petrus Lombardus (GND-Nr.: 11859334X).
- Titel
- Principia de libro sententiarum Petri Lombardi IV.
- Angaben zum Text
- ›Principium in quartum librorum sentenciarum‹. [I]n nomine trifontane scaturiginis personaliter distincte patris et filii et spiritus sancti. Amen. Eximie claritatis viri patres egregii honorabiles magistri ceterique domini mei venerandi. Dum ego omnium minimus … – … pro receptis beneficiis offero promptissim.. ad mandata. (139ra–141vb) ›Principium circa pedes‹. [L]egenda nunc superest litera succincta et tocius libri sentenciarum pars finalis et ultima eiusque libri recapitulacio brevis et epilogacio compendiosa diu desiderata. Cuius litere tenor talis est et sequitur in hec verba … – … proximam domum intrare dignemini, sumentes pedes vobis paratos, utinam placabiles gratos et acceptos. Zum Schlussabschnitt des 4. Buchs der Sentenzen des Petrus Lombardus. Der Autor bedankt sich überschwänglich bei seinen Magistern und Professoren (die er aber nicht mit Namen nennt). 141ar–141dv leer. (142r–143v) Magistri et venerabiles patres, magistri ceterique in Christo Jesu dilectissimi … – … hec libertate filiorum in presencia valeamus securi, quod nobis concedit qui sine fine vivit et regnat. Amen. Entwurf einer weiteren Ansprache (principium?) vor den versammelten Magistern der Universität. Flüchtig geschrieben mit vielen Korrekturen und Ergänzungen.
- Incipit
- 134ra [I]n nomine trifontane scaturiginis personaliter distincte …
- Weiteres Initium
- 139ra Legenda nunc superest litera succincta et totius libri sententiarum pars finalis … ; 142r Magistri et venerabiles patres, magistri ceterique in Christo Jesu dilectissimi …
- Explicit
- 143v … valeamus securi, quod nobis concedit qui sine fine vivit et regnat. Amen.
7) 144r–185v
- Beteiligte Personen
- Johannes Plat von Friedberg.
- Titel
- Expositio evangelii secundum Iohannem.
- Angaben zum Text
- Auslegungen über das Johannesevangelium auf der Grundlage der Vorlesung des Heidelberger Theologieprofessors Johannes Plat von Friedberg (s. u.) zur Verwendung in Predigten über die angegebenen Stellen (zum Teil wird angegeben, an welchen Tagen jeweils über die Verse gepredigt wird). (144r–154r) Io 1,1–1,18. ›Ex Plat‹. In principio erat verbum [Io 1,1]. Iste est liber ewangeliorum beati Iohannis in quo divinitatem domini nostri Ihesu Christi principaliter intendit declarare … – … per manifestationem sue incarnacionis divinitatem visibilem demonstravit vel oculos mentis nostre illuminavit. (154r–157r) Io 1,19–26. ›Sequitur ewangelium quod legitur dominica quarta in adventu‹. Et hoc est testimonium Iohannis [Io 1,19]. Postquam ewangelista egit de manifestationem verbi incarnati … – … humiliter respondit non offensus dicens „ego baptizo in aqua“ [Io 1,26]. Verbum ponitur beati Iohannis responsio. – 157v leer. (158r–163r) Io 20,19–24. ›Etiam de sancto Thoma in fine‹. ›In ecclesia pasce, ex lectura Plät, Iohannes 20mo‹. Cum sero esset die illo [Io 20,19], positis apparicionibus Christi factis in mulieribus … – … in quo residet plenitudo spiritualis potestatis. (163r–166v) Io 20,24–31. ›Sequitur in prima et est eciam ewangelium in die sancti Thome apostoli ante nativitate Christi‹. Thomas autem unus ex duodecim [Io 20,24]. Posita superius salvatoris aparicionem hic nunc agit ewangelista de discipuli dubitatione et primo discipuli absencia … – … vitam habebitis qui creditis in nomine filii dei. – 166ar–166cv leer. (167r–170v) Io 16,17–23. ›Dominica tercia post Pasca, ex lectura Plat‹. Modicum et iam non videbitis me [Io 16,17]. Supra explicavit dominus … – … homo gaudium alteri tollet tamen ibi nulla sit violencia, nulla illacio nocumenti fratris. ›Sequitur et in illo die non interrogabitis quidquam [Io 16,23]‹. Ex presencia spiritus sancti sic eritis illuminati quod non indigebitis querere … vel edoceri. Text bricht ab. – 170ar–170hv leer. (171r–178v) Io 16,5–14. ›Dominica tercia post octavas Pasce ex lectura Plate resolve te ex hiis ad pauca‹. Et nunc vado ad eum qui me misit [Io 16,5]. Supra explicavit dominus raciones consolatorias contra tribulaciones … – … quia spiritus sanctus de meo accipiet et ego sum verbum de illo et annunciabit vobis [Io 16,14] scilicet meam claritatem. ›Hic est spacium colligendi ex aliis alia ad propositum et resolvendi ad pauca‹. – 178ar–178bv leer. (179r–185v) Io 16,23–27. ›Ioh. 16. Ex lectura Plate de dominica quarta post octavas Pasce‹. Amen. Amen. Dico vobis si quid petieritis [Io 16,23]. Postquam Christus in prima parte huius capituli consolatus est suos discipulos … – … Hylarius … quia agebat ea que dei erant sicut cognoscitur sciencie occulte creditis et similia. – 185ar–185ev leer. „Ex (lectura) Plat(e)“ bezieht sich jeweils auf Johannes Plat von Friedberg (Drüll, Gelehrtenlexikon, S. 287). Dieser war ab 1419/20 Dr. theol. und Professor, ab März 1424 Inhaber der zweiten theologischen Lektur an der Heidelberger Universität († Sept. 1438). Der Schreiber hier exzerpierte offenbar aus Aufzeichnungen der Johannes-Vorlesung Plats, weist jedoch verschiedentlich darauf hin, dass man für Predigten aus dem umfangreichen Material eine Auswahl treffen müsse.
- Rubrik
- 144r ›Ex Plat‹.
- Incipit
- 144r In principio erat … [Io 1,1]. Iste est liber ewangeliorum beati Iohannis in quo divinitatem domini nostri Ihesu Christi principaliter intendit declarare …
- Explicit
- 185v … sicut cognoscitur sciencie occulte creditis et similia.
8) 186ra–208rb
- Verfasser
- Simon de Cremona (GND-Nr.: 100960847).
- Titel
- Sermones (Postilla super evangeliis).
- Angaben zum Text
- Text bricht am Ende der Seite im Wort ab: … os suum et ligwa [!] eorum transivit in terra. Sic ait su= / . Schneyer / Hödl / Knoch, Simon de Cremona, Nr. 38–43.
- Rubrik
- 186va ›Sermones Symonis de Cremona‹.
- Incipit
- 186va [M]iserior super turbam [Mc 8,2; Mt 15,32]. Augustinus sermone quinto ad suos fratres heremitas …
- Edition
- Simon de Cremona, Postilla, Reutlingen, Johann Otmar, 1484 (GW M42215).
9) 209r–215r
- Beteiligte Personen
- Nikolaus von Dinkelsbühl (GND-Nr.: 11921587X).
- Titel
- Sermo et collectanea ex operibus Nicolai de Dinckelspuhel.
- Angaben zum Text
- (209r–211r) Nuptie facte sunt in Chana Galilee … [Io 2,1–2]. Dominus noster qui in principio instituit nupcias, sciens aliquos futures hereticos … – … divinitatem suam per miracula manifestare et probare veritate sue doctrine. Dicit Chrysostomus hic: si salvator prima etate miracula fecisset etc. Schneyer / Hödl / Knoch, Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl, Nr. 12 und Nr. 128 (jeweils mit dem gleichen Textbeginn). Die Predigt Nikolaus’ hier im Wortlaut. Im Folgenden wird darauf Bezug genommen. (211r–213r) Quaestiones. ›Sequitur, et potes si vis applicare hic vel alibi, ex Nicolao Dinkelspüel et ex tractatu de septem peccatis mortalibus. Hic de castitate coniugali … ‹. Cont[inuando ?] intendo dicere de castitate et similiter de luxuria, ei contraria, et similiter de actibus matrimonialibus … – … (211r) ›Utrum actus matrimonialis potest esse licitus, virtuosus et meritorius‹. Responditur secundum doctores: quia dominus instituit coniugium … – … est etiam mortale si etiam nunquam produceret in exteriorem actum. (213rv) ›Queritur an uterque coniugum teneatur aliud sub precepto reddite debitum‹. Responditur secundum magistrum in quarto distinctione 32 … et alios doctores. Et dicitur primo quod vir et uxor … – … continencia coniugalis. Illa scilicet virginalis habet fructum centesime [?] alia non tricesime [?]. (213v–214r) ›Queritur an liceat debitum reddere in temporibus sanctis‹. Responditur secundum magistrum in quarto 32 articulo et alios doctores, et dicitur primo quod in illis diebus … – … alterius consensu vovere. (214r–215r) ›Secuntur adiuvamenta‹. Ad acquirendum castitatem … . Primum ergo naturales ad castitatis aquisicionem … – … Nonum remedium … voluntas reteneatur contra temptaciones et temptaciones debilitantur ut eo facilius devincuntur. Drei Quaestionen zu Ehestand und Keuschheit sowie neun „adiuvamenta“ hierzu. Bezug genommen wird auf Nikolaus von Dinkelsbühl und einen Traktat von den sieben Todsünden. – 215v–215ev leer.
- Rubrik
- 209r ›Sequitur sermo collectus ex Dinckelspuel de dominica post octavas Epiphanie et aliqua de misericordia et de castitate‹.
- Incipit
- 209r Nuptie facte sunt … [Io 2,1–2]. Dominus noster qui in principio instituit nupcias …
- Weiteres Initium
- 211r Continuando intendo dicere de castitate et similiter de luxuria, ei contraria, et similiter de actibus matrimonialibus … ; 211r Utrum actus matrimonialis potest esse licitus, virtuosus et meritorius …
- Explicit
- 215r … et temptaciones debilitantur ut eo facilius devincuntur.
10) 216r–221r
- Verfasser
- Nikolaus von Dinkelsbühl (GND-Nr.: 11921587X).
- Titel
- Sermones tres de tempore.
- Angaben zum Text
- (216r–217v) Cum descendisset Ihesus de monte … [Mt 8,1]. Postquam dominus consummavit sermonem suum omnibus … – … et sanatus est puer in illa hora. Schneyer / Hödl / Knoch, Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl, Nr. 13 und Nr. 129 (jeweils mit dem gleichen Textbeginn). (218r–219v) ›Dominica in septuagesima ex Dinckelspuel‹. Simile est regnum celorum … [Mt 20,1]. Nota per regnum celorum intelligitur presens ecclesia … – … in regnum celorum sed qui facit voluntatem patris mee [Mt 7,21]. Schneyer / Hödl / Knoch, Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl, Nr. 16 und 132 (jeweils mit dem gleichen Textbeginn). (220r–221r) ›Dominica sexagesime ex Dinckelspuel‹. Cum turba plurima convenirent … [Lc 8,4]. Per seminatorem debemus intelligere dei filius … – … qui in corde bono et optimo audiendum verbum retinent et fructum afferunt in paciencia. Schneyer / Hödl / Knoch, Nicolaus Pruntzlein (Brüntzler) de Dinkelsbühl, Nr. 17 und Nr. 133 (jeweils mit dem gleichen Textbeginn). Darunter schematische Aufstellung zu Ehestand, Witwenschaft und Jungfräulichkeit hinsichtlich ihrer „Früchte“ (fructus coniugatarum, viduarum et virginum).
- Rubrik
- 216r ›Dominica quinquagesime ex Dinckelspuel‹.
- Incipit
- 216r Cum descendisset Ihesus … [Mt 8,1]. Postquam dominus consummavit sermonem suum omnibus …
- Weiteres Initium
- 218r Simile est regnum … [Mt 20,1]. Nota per regnum coelorum intelligitur praesens ecclesia … ; 220r Cum turba plurima … [Lc 8,4]. Per seminatorem debemus intelligere dei filius …
- Explicit
- 221r … qui in corde bono et optimo audiendum verbum retinent et fructum afferunt in paciencia.
11) 222r–257r
- Verfasser
- Remigius Altissiodorensis (GND-Nr.: 118788302).
- Weitere beteiligte Personen
- Aelius Donatus (GND-Nr.: 118526715).
- Titel
- Glossa super prima editione Donati grammatici.
- Angaben zum Text
- ›Explicit glossa Remigii super prima edicione Donati grammatici in die sancti Nicolai episcopi hora 4ta anno domini 1438mo Heydelberge‹. Abschrift vollendet am 6. Dez. 1438 in Heidelberg. Geoffrey L. Bursill-Hall, A Census of Medieval Latin Grammatical Manuscripts, Stuttgart 1981 (Grammatica Speculativa 4), S. 251, Nr. 288.88, vgl. auch S. 321. – 257v leer.
- Incipit
- 222r Iste tytulus varie et dissimiliter invenitur …
- Explicit
- 257r … et debet in fine accentum habere, inde papa id est mirabilis et multa alia.
- Edition
- Remigius Autissiodorensis, Commentum Einsidlense in Donati Artem minorem (recensio breuis), hrsg. von Wilhelm Fox, Leipzig 1912.
12) 258r–259r
- Verfasser
- Eusebius Gallicanus (GND-Nr.: 10239315X).
- Titel
- Sermo de dedicatione ecclesiae (sermo 57).
- Angaben zum Text
- Auch Augustinus (Appendix, sermo 231) und Maximus von Turin (sermo 19) zugeschrieben (Migne PL 57, Sp. 883–886, vgl. die admonitio Sp. 883).
- Rubrik
- 258r ›De dedicacione ecclesie‹.
- Incipit
- 258r Recte festa ecclesie colunt qui se ecclesie filios esse cognoscunt …
- Explicit
- 259r … ad que nos bona perducat qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen.
- Edition
- Migne PL 39, 2171f.; Migne PL 57, Sp. 883–886; vgl. auch Migne PLS 2, Sp. 857; Eusebius ‚Gallicanus‘, Collectio homiliarum. Sermones extravagantes, Bd. 2, hrsg. von François Glorie, Turnhout 1971 (CCL 101A), S. 555–563.
13) 259r–272r
- Verfasser
- Beda Venerabilis (GND-Nr.: 118508237).
- Titel
- Homiliae.
- Angaben zum Text
- (259r–260v) ›Lectio sancti ewangelii secundum Lucam‹. In illo tempore ingressus Ihesus perambulabat Iericho [Lc 19,1]. Et reliqua. ›Omelia venerabilis Bede presbyteri de eadem lectione‹. Que impossibilia sunt apud homines possibilia sunt apud deum [Lc 18,27]. Ecce enim camelus, deposita gippi sarcina … – … quod factus est benigne pro nobis Ihesus Christus dominus noster qui cum patre … per omnia secula seculorum. Migne PL 94, Sp. 439–441. (260v–262r) ›Omelia venerabilis Bede presbyteri de eadem lectione‹. Audivimus modo ewangelii capitulum Zachei festum ut ex ipso eius meritum … – … in nomine dei merebitur quod Zacheus meruit. Migne PLS 2, Sp. 1003–1005. (262rv) ›Omelia venerabilis Bede presbyteri‹. Zacheus pusillus hoc est nulla nobilitatis ingenite dignitate … – … iste supra legem relinquebat et sua et dominum sequebatur. Nach: Ambrosius Mediolanensis, Expositio evangelii secundum Lucam, Migne PL 15, Sp. 1790–1792. (263r–267v) Quia propitia divinitate, karissimi, solempnia dedicationis ecclesie celebramus … – … bona sua in terra viventium Ihesus Christus dominus noster, qui vivit et regnat cum patre in unitate spiritus sancti deus per omnia secula seculorum. Amen. Migne PL 94, Sp. 433–439. (267v–272r) ›Omelia venerabilis Bede‹. Audivimus ex lectione fratres mei quia facta sunt encenia in Iherosolimis … – … sue visionis introducat Ihesus Christus dominus noster qui vivit et regnat cum patre deus in unitate spiritus sancti per omnia secula seculorum. Amen. CPL 1367. Migne PL 57, Sp. 907–914, vgl. auch Migne PL 94, Sp. 244–249.
- Rubrik
- 259r ›Omelia venerabilis Bede presbyteri de eadem lectione‹.
- Incipit
- 259r Que impossibilia sunt …[Lc 18,27]. Ecce enim camelus, deposita gippi sarcina …
- Explicit
- 272r … sue visionis introducat Ihesus Christus dominus noster qui vivit et regnat … per omnia secula seculorum. Amen. ›Et sic est finis‹.
- Edition
- Beda Venerabilis, Homeliarum evangelii libri ii, hrsg. von David Hurst, Turnhout 1955 (CCL 122), S. 1–378; siehe auch bei den Texten.
- Bearbeitet von
- Dr. Wolfgang Metzger, Universitätsbibliothek Heidelberg, 2024.
Zitierempfehlung:
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 724. Beschreibung von: Dr. Wolfgang Metzger (Universitätsbibliothek Heidelberg), 2024.
- Katalogisierungsrichtlinien
- Die Katalogisierungsrichtlinien finden Sie hier.
Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Erschließung von 876 mittelalterlichen und frühneuzeitlichen lateinischen Handschriften der Heidelberger Bibliotheca Palatina in der Vatikanischen Bibliothek in Rom.