Biuletyn konserwatorski Województwa Podlaskiego (27.2021)

Historia domu Zabłudowskich na rogu Rynku Kościuszki i ul. Sienkiewicza w Białymstoku

wił przez ponad 100 lat dominantę ścisłego śródmieścia, nie tylko ze względu
na swą kubaturę i architekturę, ale także poprzez liczne funkcje społeczno-go-
spodarcze. Budynek, chociaż doskonale rozpoznawalny z racji swego położe-
nia i częstego fotografowania, nie doczekał się jak dotąd własnego studium hi-
storycznego, będącego także dobrym wstępem do całościowego rozpoznania
zagadnienia dziejów rodu Zabłudowskich i jego majątku. Doskonałą okazją do
uzupełnienia tego braku stało się odnalezienie nowych źródeł historycznych do
jego dziejów, przechowywanych w Litewskim Państwowym Archiwum Histo-
rycznym w Wilnie, w zespole nr 544 (Wileński Bank Ziemski)8.
Chociaż pierwsze informacje na temat istnienia omawianej posesji pocho-
dzą dopiero z 1754 r., dzięki wykopaliskom archeologicznym z 2012 r. wiemy, że
w tym miejscu już w XVII w. istniały jakieś zabudowania mieszkalne i gospodar-
cze, których jedynym reliktem pozostała cembrowina studni (na jej dnie odkryto
ostrze noża z rękojeścią zakończoną bursztynową gałką, co świadczy o zamożno-
ści właściciela tego przedmiotu)9. Zdaniem historyków dopiero po pożarze śród-
mieścia w maju 1753 r.10 Jan Klemens Branicki uregulował przebieg północnej pie-
rzei Rynku, poprowadziwszy ją w linii prostej od ul. Tykockiej (dziś ul. Lipowa na
odcinku od ul. I. Malmeda do ul. Spółdzielczej) do traktu Wasilkowskiego (dziś
ul. Sienkiewicza), co w konsekwencji wpłynęło na granice nieruchomości położo-
nych po tej stronie placu i ostateczne ukształtowanie interesującej nas posesji na
rogu Rynku i ul. Wasilkowskiej11. Hipotezy tej nie da się jednoznacznie zweryfi-
kować i wydaje się bardziej prawdopodobne, że forma głównego placu handlowe-
go została wytyczona już w chwili rozmierzenia miasteczka w latach 1691-169212,
a wydarzenia z 1753 r. nie miały wpływu na przebieg granic posesji rozlokowa-
nych wokół Rynku pod koniec XVII stulecia. W każdym razie nie ulega wątpli-
wości, że eksponowana lokalizacja nieruchomości w samym centrum Białegosto-
ku, w narożniku Rynku i u „wylotu" traktu grodzieńskiego od samego początku
wpływała na jej wysoki status oraz pełnione funkcje.
Przed 1 lipca 1756 r. stanęła na niej „kamienica narożna wjezdna, na dwa
piętra pod znakiem głowy Łosiej, murowana", wzniesiona zapewne w ramach od-
budowy śródmieścia po pożarze w 1753 r. Wiadomo, że prace przy jej budowie
trwały we wrześniu 1754 r., czego dowodzi list Józefa Sękowskiego skierowany do
Jana Klemensa Branickiego, w którym informował, że „cieśle zakończą dziś łace-
nie pod dachówkę w austerii narożnej i lukarny dwie w dachu. Jedna na przedzie,
druga na boku ul. Wasilkowskiej"13. Nowy budynek stanowił niewątpliwie jeden
z kluczowych elementów kompozycji przestrzennej miasta, w którym narożniki
Rynku i wjazdy od strony głównych traktów zostały zaopatrzone w tzw. austerie,
czyli domy gościnne z gospodami, stajniami, wozowniami i innymi wygodami
dla podróżnych (il. I)14. Wspomnianego dnia 1 lipca 1756 r. kamienicę „Pod Głową
Łosia"15 Jan Klemens Branicki nadał prawem wieczystym mieszczaninowi Anto-
niemu Wroczyńskiemu, którego w 1769 r. mianował pierwszym landwójtem biało-
stockim, bezpośrednim przełożonym wszystkich mieszczan i faktycznie sprawu-
jącym władzę sądowniczą w sprawach cywilnych i karnych16.
Wroczyński żył jeszcze na przełomie 1771 i 1772 r., gdy sporządzano Inwen-
tarz dóbr wszystkich... po śmierci Jana Klemensa Branickiego (zm. 9 października 1771).

195