DOI Artikel:
Nogieć-Czepielowa, Ewa: Pozostałości dekoracji rzeźbiarskiej I katedry wawelskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20356#0018
z bazyliki Św. Grobu w Jerozolimie26. Ten typ
głowicy najczęściej jednak występuje w architekturze
bizantyńskiej na terenie Konstantynopola. Ze wzglę-
du na swoje walory konstrukcyjne świetnie nadawał
się do budowli o charakterze użytkowym, a szcze-
gólnie cystern, i wtedy powierzchnie jego pozosta-
wały zazwyczaj gładkie, bez dekoracji. Przykładem
są głowice z wielkiej cysterny Bin-bir-direk z r. 5282',
różniące się od wawelskiej tym, że w dolnej ich
części krawędzie zanikają oraz brakiem wyodrębnio-
nego abakusa. W zbiorniku Bodrum na Un-Kapan
Sokaghy, który powstał w czasach justyniańskich,
spotykamy kapitele dwuczłonowe28. Górna część
to kapitel koryncki, dolna jest kapitelem o profilu
wybrzuszonym, o tarczach pokrytych sieciową ple-
cionką konstantyńską z wypełnieniem oczek w po-
staci rozet i krzyżyków. Zupełnie gładkie kapitele,
bez wyodrębnionego abakusa i bez pierścienia oddzie-
lającego go od kolumny, wspierają arkady triforium
dzwonnicy z lat 850-878 w kościele S. Apolinare
Nuovo w Rawennie29. Do tej samej grupy należą
piękne głowice z loggii kościoła Św. Witalisa w Ra-
wennie (526-547)30, różniące się od podstawowej
formy kapitela o profilu wybrzuszonym płasko
ściętymi krawędziami w celu uzyskania ramy dla
dekoracji pokrywającej ich tarcze. Na południe od
Rawenny, w Perugii, przechowywany jest w muzeum
kapitel o profilu wybrzuszonym, pokryty dekoracją
roślinną, datowany przez Cattanea na w. VIII31.
Zbliżony kształt do głowicy wawelskiej, ale nieco
smuklejszy ma kapitel z empory kościoła w Mettlach
nad Saarą (w. X), ozdobiony dekoracją wstęgowo-
-roślinną32.
Kapitel tektoniczny o profilu wybrzuszonym ma
więc swoje źródło na Wschodzie. Rozpowszechnił
się szczególnie w sztuce bizantyńskiej i z Konstanty-
nopola przedostał się do Rawenny, gdzie w czystej
formie zastosowano go w w. IX w kościele S. Apoli-
26 F. Cabrol, H. Leclercą, Dictionnaire d'archeologie
chretienne, III, Paris 1911, cz. 1, ryc. 2545 do tekstu szp. 482.
27 J. Strzygowski, Die byzantinischen Wasserbehalter
von Konstantinopel [w:] Byzantinische Denkmaler, II, Wien
1893, tabl. VI/4 do tekstu s. 57, i s. 215-218.
28 Tamże, tabl. XIII/4 do tekstu s. 71 i s. 218-219.
29 G. T. Rivoira, Le origini della architettura lombarda,
wyd. II, Milano 1908, ryc. 52.
30 Tamże, ryc. 64.
31 R. Cattaneo, L’architettura in Italia dal Secolo VI
aj, mille circa, Yenezia 1889, ryc. 73.
nare Nuovo. W Mettlach jest zapewne także impor-
tem bizantyńskim. W Krakowie pojawił się prawdo-
podobnie za pośrednictwem Włoch północnych.
Kolejnym zagadnieniem jest dekoracja kapitela
wawelskiego. Opisaną wyżej plecionkę, występu-
jącą na jego tarczach, wyprowadzić można z motywu
„podwójnych ósemekT Budowa tego motywu polega
na przepleceniu ze sobą dwu zygzakowatych wstęg
falistych, których ostre wierzchołki wybiegają
w okrągłe pętle. Zamknięty odcinek opisanej ple-
cionki zawierający cztery pętle, to właśnie plecionka
z głowicy wawelskiej.
Ponieważ architektura I katedry wawelskiej
wywodzi się z Saksonii33, wydawałoby się, że tam
należy szukać analogicznej dekoracji. Niestety po-
szukiwania dają wynik negatywny. Budowle saskie,
które wchodziłyby w rachubę ze względu na czas
powstania, nie mają kapiteli ozdobionych plecionką,
ale dekorację roślinną nawiązującą do antycznej.
Natomiast te obiekty, w których występują kapitele
z plecionką, są znacznie późniejsze od katedry wa-
welskiej i nie mogły wpłynąć na powstanie naszej
dekoracji. O późniejszym czasie powstania saskich
plecionek świadczą liczne ich uzupełnienia moty-
wami roślinnymi i zwierzęcymi. Oto kilka przykła-
dów. W kościele Św. Serwacego w Kwedlinburgu
(1070-1129) znajduje się kilka kapiteli z abakusami
ozdobionymi plecionką falistą. Tarcze ich pokrywa
ornament głównie zwierzęcy, czasem towarzyszy
mu plecionka34. Podobne zjawisko zachodzi na nie-
których kapitelach kościoła w Kónigslutter (2 poł.
w. XII)35. Z późniejszej fazy budowy kościoła
w Kwedlinburgu pochodzą przykłady zastosowania
plecionek do dekoracji tarcz, ale także w tym wy-
padku plecionki występują w powiązaniu z orna-
mentem zoomorficznym i roślinnym. Na jednej
z głowic pokrywająca ją plecionka jest zbudowana
z dwu przeplecionych ze sobą figur zamkniętych,
32 G. Humańn, Der Zentralbau zu Mettlach und die von
der Aachener Pfalzkirche beeinflussten Bauten (Zeitschrift fur
christliche Kunst, XXXI, 1918, H. 9/10, ryc. 13 do tekstu
s. 92-94).
33 Żurowska, o.c.
34 H. L. Nickel, Untersuchungen zur spatromaniscken
Bauornamentik Mitteldeutschlands (Wissenschaftliche Zeitschrift
der Martin-Luther- Universitat, Halle — Wittenberg, Jg. III,
1953/54, Gesellschafts-und sprachwissenschaftliche Reihe,
H. I, ryc. 16, 17, 20).
35 Tamże, ryc. 34.
10
głowicy najczęściej jednak występuje w architekturze
bizantyńskiej na terenie Konstantynopola. Ze wzglę-
du na swoje walory konstrukcyjne świetnie nadawał
się do budowli o charakterze użytkowym, a szcze-
gólnie cystern, i wtedy powierzchnie jego pozosta-
wały zazwyczaj gładkie, bez dekoracji. Przykładem
są głowice z wielkiej cysterny Bin-bir-direk z r. 5282',
różniące się od wawelskiej tym, że w dolnej ich
części krawędzie zanikają oraz brakiem wyodrębnio-
nego abakusa. W zbiorniku Bodrum na Un-Kapan
Sokaghy, który powstał w czasach justyniańskich,
spotykamy kapitele dwuczłonowe28. Górna część
to kapitel koryncki, dolna jest kapitelem o profilu
wybrzuszonym, o tarczach pokrytych sieciową ple-
cionką konstantyńską z wypełnieniem oczek w po-
staci rozet i krzyżyków. Zupełnie gładkie kapitele,
bez wyodrębnionego abakusa i bez pierścienia oddzie-
lającego go od kolumny, wspierają arkady triforium
dzwonnicy z lat 850-878 w kościele S. Apolinare
Nuovo w Rawennie29. Do tej samej grupy należą
piękne głowice z loggii kościoła Św. Witalisa w Ra-
wennie (526-547)30, różniące się od podstawowej
formy kapitela o profilu wybrzuszonym płasko
ściętymi krawędziami w celu uzyskania ramy dla
dekoracji pokrywającej ich tarcze. Na południe od
Rawenny, w Perugii, przechowywany jest w muzeum
kapitel o profilu wybrzuszonym, pokryty dekoracją
roślinną, datowany przez Cattanea na w. VIII31.
Zbliżony kształt do głowicy wawelskiej, ale nieco
smuklejszy ma kapitel z empory kościoła w Mettlach
nad Saarą (w. X), ozdobiony dekoracją wstęgowo-
-roślinną32.
Kapitel tektoniczny o profilu wybrzuszonym ma
więc swoje źródło na Wschodzie. Rozpowszechnił
się szczególnie w sztuce bizantyńskiej i z Konstanty-
nopola przedostał się do Rawenny, gdzie w czystej
formie zastosowano go w w. IX w kościele S. Apoli-
26 F. Cabrol, H. Leclercą, Dictionnaire d'archeologie
chretienne, III, Paris 1911, cz. 1, ryc. 2545 do tekstu szp. 482.
27 J. Strzygowski, Die byzantinischen Wasserbehalter
von Konstantinopel [w:] Byzantinische Denkmaler, II, Wien
1893, tabl. VI/4 do tekstu s. 57, i s. 215-218.
28 Tamże, tabl. XIII/4 do tekstu s. 71 i s. 218-219.
29 G. T. Rivoira, Le origini della architettura lombarda,
wyd. II, Milano 1908, ryc. 52.
30 Tamże, ryc. 64.
31 R. Cattaneo, L’architettura in Italia dal Secolo VI
aj, mille circa, Yenezia 1889, ryc. 73.
nare Nuovo. W Mettlach jest zapewne także impor-
tem bizantyńskim. W Krakowie pojawił się prawdo-
podobnie za pośrednictwem Włoch północnych.
Kolejnym zagadnieniem jest dekoracja kapitela
wawelskiego. Opisaną wyżej plecionkę, występu-
jącą na jego tarczach, wyprowadzić można z motywu
„podwójnych ósemekT Budowa tego motywu polega
na przepleceniu ze sobą dwu zygzakowatych wstęg
falistych, których ostre wierzchołki wybiegają
w okrągłe pętle. Zamknięty odcinek opisanej ple-
cionki zawierający cztery pętle, to właśnie plecionka
z głowicy wawelskiej.
Ponieważ architektura I katedry wawelskiej
wywodzi się z Saksonii33, wydawałoby się, że tam
należy szukać analogicznej dekoracji. Niestety po-
szukiwania dają wynik negatywny. Budowle saskie,
które wchodziłyby w rachubę ze względu na czas
powstania, nie mają kapiteli ozdobionych plecionką,
ale dekorację roślinną nawiązującą do antycznej.
Natomiast te obiekty, w których występują kapitele
z plecionką, są znacznie późniejsze od katedry wa-
welskiej i nie mogły wpłynąć na powstanie naszej
dekoracji. O późniejszym czasie powstania saskich
plecionek świadczą liczne ich uzupełnienia moty-
wami roślinnymi i zwierzęcymi. Oto kilka przykła-
dów. W kościele Św. Serwacego w Kwedlinburgu
(1070-1129) znajduje się kilka kapiteli z abakusami
ozdobionymi plecionką falistą. Tarcze ich pokrywa
ornament głównie zwierzęcy, czasem towarzyszy
mu plecionka34. Podobne zjawisko zachodzi na nie-
których kapitelach kościoła w Kónigslutter (2 poł.
w. XII)35. Z późniejszej fazy budowy kościoła
w Kwedlinburgu pochodzą przykłady zastosowania
plecionek do dekoracji tarcz, ale także w tym wy-
padku plecionki występują w powiązaniu z orna-
mentem zoomorficznym i roślinnym. Na jednej
z głowic pokrywająca ją plecionka jest zbudowana
z dwu przeplecionych ze sobą figur zamkniętych,
32 G. Humańn, Der Zentralbau zu Mettlach und die von
der Aachener Pfalzkirche beeinflussten Bauten (Zeitschrift fur
christliche Kunst, XXXI, 1918, H. 9/10, ryc. 13 do tekstu
s. 92-94).
33 Żurowska, o.c.
34 H. L. Nickel, Untersuchungen zur spatromaniscken
Bauornamentik Mitteldeutschlands (Wissenschaftliche Zeitschrift
der Martin-Luther- Universitat, Halle — Wittenberg, Jg. III,
1953/54, Gesellschafts-und sprachwissenschaftliche Reihe,
H. I, ryc. 16, 17, 20).
35 Tamże, ryc. 34.
10