DOI Artikel:
Grządziela, Romualda: Twórczość malarza ikon z Żohatyna
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20356#0059
Folia Historiae Artium, T. X. (1974)
ROMUALDA GRZĄDZIELA
TWÓRCZOŚĆ MALARZA IKON Z ŻOHATYNA1
Wśród ikon zachowanych na płd.-wsch. terenach
Polski już przy pobieżnej analizie zarysowuje się
podział na zespoły, które przypisać można jednemu
warsztatowi, a nawet jednemu malarzowi. Warsztaty
te w ramach wspólnych cech właściwych epoce,
w periodyzacji sztuki świata wschodniochrześcijań-
skiego zwanej pobizantyńską, rozwiązują w sposób
indywidualny zagadnienia koloru i formy malarskiej
oraz, być może, kompozycji. Na Rusi płd.-zach.
nie odkryto dotychczas ani tekstowych, ani obrazo-
wych podręczników malarskich, podlinników, z wzo-
rami kompozycji, w szkołach Rusi środkowej i pół-
nocnej popularnych już w w. XVI. Wzajemne związki
między pracowniami, okres i zasięg ich działalności,
jak też metody i organizacja pracy stanowią zagad-
nienia dotąd jeszcze nie opracowane. Działający na
tych ziemiach malarze nie podpisywali i nie datowali
swych dzieł (istnieje tylko niewielka ilość sygnowa-
nych ikon z w. XV-XVI). Nie wiadomo też, gdzie
znajdowały się ośrodki artystyczne. Nie jest wyklu-
czone, że malarstwem ikonowym zajmowali się
mnisi w niektórych halickich i wołyńskich monaste-
rach, jak świadczy określenie czerniec-ikonopisiec.
Większość jednak znanych przekazów archiwalnych
1 Praca niniejsza została napisana jako praca magisterska
na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Ja-
giellońskiego w Krakowie w 1. 1969-1971 pod kierunkiem
prof. dra Lecha Kalinowskiego, któremu winna jestem głęboką
wdzięczność za okazaną mi pomoc i opiekę. Dr Anna Ró-
życka-Bryzek udzieliła mi dużo wskazówek i daleko idącej
dotyczących w. XV-XVI zdaje się wskazywać, że
zawodem tym trudniły się raczej osoby świeckie,
mieszczanie, zwłaszcza Lwowa i Przemyśla2.
Przeważnie niewielka tylko ilość ikon składa się
na poszczególne zespoły jednorodne stylistycznie,
a i te bywają rozproszone w muzeach, cerkwiach
i zbiorach prywatnych. Rozproszenie, różny stan
zachowania, różne metody konserwacji zmieniające
niejednokrotnie pierwotny charakter ikony, jak
również niedostatek wiadomości archiwalnych
w znacznym stopniu utrudniają badania w zakresie
tablicowego malarstwa cerkiewnego. Dający się
odczuć w literaturze przedmiotu brak analitycznych
opracowań stał się zachętą do podjęcia badań nad
zespołem ośmiu ikon o cechach formalnych pozwala-
jących na przypisanie ich jednemu malarzowi i dato-
wanie na 2 poł. w. XV. Zespół ten, który w przy-
szłości może się wzbogacić o dalsze dzieła, tworzą
następujące ikony: Matka Boska z Dzieciątkiem
i Św. Paraskewia z Żohatyna, Zbawiciel nie ręką
ludzką wykonany (ros. Spaś Nierukotwornyj, gr.
Acheiropoietai) z Krempnej (Muzeum Budownictwa
Ludowego w Sanoku, nry inw. 3164, 1957 i 673),
Św. Mikołaj i Matka Boska z Dzieciątkiem z Dłu-
pomocy w zredagowaniu pracy. Również i Ona zechce przy-
jąć najszczersze podziękowanie.
2 W. I. Swiencicka, Żywopis XIV-XVI stolit’ [w:]
Istoria ukrainskogo mistectwa, II, Kyjiw 1967, s. 211. — P. M.
Żoltowskyj, Słownik — Dowidnik hudożnikow szcze pracjuwali
na Ukrajini v XIV-XVIII stul. (Materiali s etnografii ta
mistectwoznastwa — wip. VII-VIII, Kyjiw 1962, s. 189).
4*
51
ROMUALDA GRZĄDZIELA
TWÓRCZOŚĆ MALARZA IKON Z ŻOHATYNA1
Wśród ikon zachowanych na płd.-wsch. terenach
Polski już przy pobieżnej analizie zarysowuje się
podział na zespoły, które przypisać można jednemu
warsztatowi, a nawet jednemu malarzowi. Warsztaty
te w ramach wspólnych cech właściwych epoce,
w periodyzacji sztuki świata wschodniochrześcijań-
skiego zwanej pobizantyńską, rozwiązują w sposób
indywidualny zagadnienia koloru i formy malarskiej
oraz, być może, kompozycji. Na Rusi płd.-zach.
nie odkryto dotychczas ani tekstowych, ani obrazo-
wych podręczników malarskich, podlinników, z wzo-
rami kompozycji, w szkołach Rusi środkowej i pół-
nocnej popularnych już w w. XVI. Wzajemne związki
między pracowniami, okres i zasięg ich działalności,
jak też metody i organizacja pracy stanowią zagad-
nienia dotąd jeszcze nie opracowane. Działający na
tych ziemiach malarze nie podpisywali i nie datowali
swych dzieł (istnieje tylko niewielka ilość sygnowa-
nych ikon z w. XV-XVI). Nie wiadomo też, gdzie
znajdowały się ośrodki artystyczne. Nie jest wyklu-
czone, że malarstwem ikonowym zajmowali się
mnisi w niektórych halickich i wołyńskich monaste-
rach, jak świadczy określenie czerniec-ikonopisiec.
Większość jednak znanych przekazów archiwalnych
1 Praca niniejsza została napisana jako praca magisterska
na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Ja-
giellońskiego w Krakowie w 1. 1969-1971 pod kierunkiem
prof. dra Lecha Kalinowskiego, któremu winna jestem głęboką
wdzięczność za okazaną mi pomoc i opiekę. Dr Anna Ró-
życka-Bryzek udzieliła mi dużo wskazówek i daleko idącej
dotyczących w. XV-XVI zdaje się wskazywać, że
zawodem tym trudniły się raczej osoby świeckie,
mieszczanie, zwłaszcza Lwowa i Przemyśla2.
Przeważnie niewielka tylko ilość ikon składa się
na poszczególne zespoły jednorodne stylistycznie,
a i te bywają rozproszone w muzeach, cerkwiach
i zbiorach prywatnych. Rozproszenie, różny stan
zachowania, różne metody konserwacji zmieniające
niejednokrotnie pierwotny charakter ikony, jak
również niedostatek wiadomości archiwalnych
w znacznym stopniu utrudniają badania w zakresie
tablicowego malarstwa cerkiewnego. Dający się
odczuć w literaturze przedmiotu brak analitycznych
opracowań stał się zachętą do podjęcia badań nad
zespołem ośmiu ikon o cechach formalnych pozwala-
jących na przypisanie ich jednemu malarzowi i dato-
wanie na 2 poł. w. XV. Zespół ten, który w przy-
szłości może się wzbogacić o dalsze dzieła, tworzą
następujące ikony: Matka Boska z Dzieciątkiem
i Św. Paraskewia z Żohatyna, Zbawiciel nie ręką
ludzką wykonany (ros. Spaś Nierukotwornyj, gr.
Acheiropoietai) z Krempnej (Muzeum Budownictwa
Ludowego w Sanoku, nry inw. 3164, 1957 i 673),
Św. Mikołaj i Matka Boska z Dzieciątkiem z Dłu-
pomocy w zredagowaniu pracy. Również i Ona zechce przy-
jąć najszczersze podziękowanie.
2 W. I. Swiencicka, Żywopis XIV-XVI stolit’ [w:]
Istoria ukrainskogo mistectwa, II, Kyjiw 1967, s. 211. — P. M.
Żoltowskyj, Słownik — Dowidnik hudożnikow szcze pracjuwali
na Ukrajini v XIV-XVIII stul. (Materiali s etnografii ta
mistectwoznastwa — wip. VII-VIII, Kyjiw 1962, s. 189).
4*
51