DOI article:
Samek, Jan: Monstrancja paulińska z r. 1706 i relacja o niej Benedykta Chmielowskiego oraz koral w rzemiośle artystycznym w Polsce
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20356#0155
Folia Historiae Artium, T. X. (1974)
JAN SAMEK
MONSTRANCJA PAULIŃSKA Z R. 1706 I RELACJA O NIEJ BENEDYKTA
CHMIELOWSKIEGO ORAZ KORAL W RZEMIOŚLE ARTYSTYCZNYM W POLSCE*
W pierwszym tomie encyklopedycznego dzieła
Benedykta Chmielowskiego pt. Nowe Ateny, wy-
danego we Lwowie u Pawła Józefa Golczews kiego
w r. 1745, w rozdziale „Drogich szkatuła kamieni
albo jubiler doskonały" znajduje się następujący
ustęp: „Koral jest drzewko w morzu pewny rodzaj,
bez liścia rosnącego, które ledwo co z wody na
wiatr wyciągną, koloru swego koralowego i twardości
nabywa kamiennej. W wielu skarbcach monarchów,
książąt i panów całe jego conservatur drzewko rari-
tatis gratia. W Częstochowie widziałem z drzewka
koralowego całą misternie wyrobioną monstrancję
z Krakowa (jak mi relatum) ab hostilitatem tam re-
pondowaną"1.
Ten jedyny w swoim rodzaju w polskim piśmien-
nictwie wieku osiemnastego opis dzieła rzemiosła
* Niniejsza rozprawa przedstawiona była na posiedzeniu
Komisji Teorii i Historii Sztuki Krakowskiego Oddziału PAN
w dniu 8 VI 1972, a także na zebraniach naukowych Oddzia-
łów Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Krakowie w dniu
6 IV 1973 i w Warszawie w dniu 12 IX 1973.
1 B. Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej
scjencjej pełna..., Lwów 1745, s. 534. Należy tu zaznaczyć, że
encyklopedia Chmielowskiego, pejoratywnie oceniana w wie-
kach XIX i XX (przykładem są stanowiska zajęte przez
I. Chrzanowskiego: Historia literatury polskiej, Warszawa
1908, s. 2 i J. Krzyżanowskiego: Historia literatury polskiej
od średniowiecza do w. XIX, Warszawa 1953, s. 397), w wyniku
wszechstronnej analizy doczekała się ostatnio słusznej rehabili-
tacji. Wyrazem tego jest przedmowa J. J. Lipskiego do krakow-
artystycznego zachęcił do podjęcia badań. Nie po-
zostały one bez rezultatu. Monstrancja, którą oglą-
dał Chmielowski, do dziś dochowała się w skarbcu
klasztoru Paulinów Na Skałce w Krakowie2.
Wykonana ze srebra i w całości pozłacana, o de-
koracji wykonanej techniką trybowania z dodaniem
lanych elementów, krakowska monstrancja (ryc. 1)
wyróżnia się rozmiarami — wysokość jej wynosi
bowiem 908 mm, największa szerokość 490 mm,
szerokość glorii 355 mm; rozmiary stopy —
362 mm x 272 mm. Fundacji nie objaśnia ża-
den napis, jedynie na odwrociu stopy czytamy
WAZY GRZYWIEN — 20 ANNO D[omi]n[i]
1706.
Barokowe monstrancje przeważnie składają się
ze stopy z trzonem i nodusa oraz glorii, która mieści
skiego wydania Nowych Aten z r. 1966.
2 Monstrancja ze Skałki nie była dotąd publikowana.
Uwzględnia ją Miasto Kraków, V: Budowle sakralne Kazi-
mierza i Stradomia (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, IV,
maszynopis w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, kościół
i klasztor Paulinów Na Skałce opracowali E. Chojecka
i J. Samek). — Krótki ustęp poświęciłem jej w pracy: Res-
-imagines. Ze studiów nad polskim rzemiosłem artystycznym czasów
nowożytnych 1600-1800 (Rocznik Historii Sztuki, VII, 1970,
s. 212-213, ryc. 34-35 na s. 202-203). Monstrancja była też
czasowo z inicjatywy autora niniejszej pracy udostępniona
na wystawie: „Agaty, szafiry, nefryty, korale ..., kamienie
półszlachetne w rzemiośle artystycznym (maj-wrzesień 1967)“
w Muzeum Narodowym w Krakowie.
to*
147
JAN SAMEK
MONSTRANCJA PAULIŃSKA Z R. 1706 I RELACJA O NIEJ BENEDYKTA
CHMIELOWSKIEGO ORAZ KORAL W RZEMIOŚLE ARTYSTYCZNYM W POLSCE*
W pierwszym tomie encyklopedycznego dzieła
Benedykta Chmielowskiego pt. Nowe Ateny, wy-
danego we Lwowie u Pawła Józefa Golczews kiego
w r. 1745, w rozdziale „Drogich szkatuła kamieni
albo jubiler doskonały" znajduje się następujący
ustęp: „Koral jest drzewko w morzu pewny rodzaj,
bez liścia rosnącego, które ledwo co z wody na
wiatr wyciągną, koloru swego koralowego i twardości
nabywa kamiennej. W wielu skarbcach monarchów,
książąt i panów całe jego conservatur drzewko rari-
tatis gratia. W Częstochowie widziałem z drzewka
koralowego całą misternie wyrobioną monstrancję
z Krakowa (jak mi relatum) ab hostilitatem tam re-
pondowaną"1.
Ten jedyny w swoim rodzaju w polskim piśmien-
nictwie wieku osiemnastego opis dzieła rzemiosła
* Niniejsza rozprawa przedstawiona była na posiedzeniu
Komisji Teorii i Historii Sztuki Krakowskiego Oddziału PAN
w dniu 8 VI 1972, a także na zebraniach naukowych Oddzia-
łów Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Krakowie w dniu
6 IV 1973 i w Warszawie w dniu 12 IX 1973.
1 B. Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej
scjencjej pełna..., Lwów 1745, s. 534. Należy tu zaznaczyć, że
encyklopedia Chmielowskiego, pejoratywnie oceniana w wie-
kach XIX i XX (przykładem są stanowiska zajęte przez
I. Chrzanowskiego: Historia literatury polskiej, Warszawa
1908, s. 2 i J. Krzyżanowskiego: Historia literatury polskiej
od średniowiecza do w. XIX, Warszawa 1953, s. 397), w wyniku
wszechstronnej analizy doczekała się ostatnio słusznej rehabili-
tacji. Wyrazem tego jest przedmowa J. J. Lipskiego do krakow-
artystycznego zachęcił do podjęcia badań. Nie po-
zostały one bez rezultatu. Monstrancja, którą oglą-
dał Chmielowski, do dziś dochowała się w skarbcu
klasztoru Paulinów Na Skałce w Krakowie2.
Wykonana ze srebra i w całości pozłacana, o de-
koracji wykonanej techniką trybowania z dodaniem
lanych elementów, krakowska monstrancja (ryc. 1)
wyróżnia się rozmiarami — wysokość jej wynosi
bowiem 908 mm, największa szerokość 490 mm,
szerokość glorii 355 mm; rozmiary stopy —
362 mm x 272 mm. Fundacji nie objaśnia ża-
den napis, jedynie na odwrociu stopy czytamy
WAZY GRZYWIEN — 20 ANNO D[omi]n[i]
1706.
Barokowe monstrancje przeważnie składają się
ze stopy z trzonem i nodusa oraz glorii, która mieści
skiego wydania Nowych Aten z r. 1966.
2 Monstrancja ze Skałki nie była dotąd publikowana.
Uwzględnia ją Miasto Kraków, V: Budowle sakralne Kazi-
mierza i Stradomia (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, IV,
maszynopis w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, kościół
i klasztor Paulinów Na Skałce opracowali E. Chojecka
i J. Samek). — Krótki ustęp poświęciłem jej w pracy: Res-
-imagines. Ze studiów nad polskim rzemiosłem artystycznym czasów
nowożytnych 1600-1800 (Rocznik Historii Sztuki, VII, 1970,
s. 212-213, ryc. 34-35 na s. 202-203). Monstrancja była też
czasowo z inicjatywy autora niniejszej pracy udostępniona
na wystawie: „Agaty, szafiry, nefryty, korale ..., kamienie
półszlachetne w rzemiośle artystycznym (maj-wrzesień 1967)“
w Muzeum Narodowym w Krakowie.
to*
147