DOI Artikel:
Nogieć-Czepielowa, Ewa: Pozostałości dekoracji rzeźbiarskiej I katedry wawelskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20356#0041
jest stosowanie zamkniętych odcinków wstęgi. Ple-
cionki, w których wyraźnie widoczne są zakończe-
nia wstęgi, zdarzają się niezmiernie rzadko. Na pły-
tach z kościoła Św. Witalisa w Rawennie i z Knina
tych zakończeń raczej domyślamy się, ponieważ
zostały wsunięte pod sąsiedni odcinek wstęgi.
Wyraźnie widoczne zakończenia, i to wyłącznie
w narożnikach, spotyka się w plecionkach siecio-
wych podwójnych, w przypadku gdy drugą, nało-
żoną siecią jest plecionka z diagonalnie biegnących
odcinków prostej taśmy tworzących sieć rombów.
Jako przykłady mogą posłużyć dwie rzymskie płyty,
jedna z kościoła Św. Sylwestra na Sorakte174 i druga
z kościoła Św. Sabiny175 oraz jedna z płyt dalma-
tyńskich z Knina176.
Dowodem na to, że i w pojedynczych plecion-
kach sieciowych zdarzała się nie zamknięta wstęga,
jest plecionka na płycie z 2 poł. w. VIII pochodzącej
z kościoła Św. Wawrzyńca w Weronie177. Mimo
uszkodzeń płyty, w lewym, górnym narożniku
wyraźnie widać początek wstęgi, która wijąc się
w różnych kierunkach tworzy niezbyt regularną
plecionkę.
Oprócz cech istotnych dla plecionki wawelskiej
wyróżnione zostały dwie drugorzędne, mianowicie:
dwupasmowość wstęgi oraz nieregularność wyko-
nania ornamentu. Chociaż w plecionkach sztuki
karolińsko włoskiej zdecydowanie przeważa podział
wstęgi na trzy pasma, dwudzielna wstęga nie jest
zjawiskiem wyjątkowym, ani nie jest szczególną
cechą określonej części obszaru występowania płyt.
Podobnie często występuje wstęga nie dzielona,
lub dzielona na więcej niż trzy pasma. Mniej ważna
jest także nieregularność cechująca plecionkę wa-
welską, ponieważ w tym wypadku wynikła ona
nie z celowego postępowania kamieniarza, ale z braku
odpowiednich umiejętności. Zresztą i na płytach
włoskich zdarzają się pewne nieregularności orna-
mentu, wystarczy wspomnieć wymienioną już płytę
z kościoła Św. Wawrzyńca w Weronie, czy też ple-
cionkę na cyborium z kościoła Św. Wawrzyńca
w Orvieto178.
Analiza kompozycji i strony technicznej wyko-
nania płyty wawelskiej w pełni dowodzi, że niere-
174 Kautzsch, Die romische..., ryc. 23 na s. 15.
175 Tamże, ryc. 103 na s. 68.
176 Karaman, o.c., ryc. 19.
gularność powstała przypadkowo. Wykonawca płyty
starał się oprzeć kompozycję na kilku zasadniczych
kierunkach linii. Chciał, aby pętle tworzyły nie
tylko rzędy poziome, ale aby także wyznaczały
kierunek pionowy. Dlatego każdy najniższy punkt
zwisu wstęgi pomiędzy kolejnymi pętlami znajduje
się nie na osi między nimi, ale pod którąś z pętli.
W ten sposób pętla należąca do następnego, niżej
położonego rzędu, zawieszona na zwisie rzędu po-
przedniego, wypada pod pętlą, a nie między pętlami.
Pionowy kierunek podkreślają również krótsze odcin-
ki zwisu. Próba podporządkowania ornamentu oby-
dwu zasadniczym liniom spowodowała, przy pewnych
brakach technicznych umiejętności kamieniarza, ową
nieregularność plecionki. Wystarczy się przyjrzeć po-
wierzchni płyty, aby zauważyć, z jaką trudnością jej
twórca posługiwał się dłutem (ryc. 27,28). Przekrój
pasm nie wszędzie jest jednakowy, na ogół grzbiety
ich są zaokrąglone, ale w wielu miejscach spłaszczają
się. Tło, a szczególnie wstęga noszą liczne ślady
zacięć. Przyjrzyjmy się dokładniej trzeciej pętli od
prawej strony, w trzecim, poziomym rzędzie. Prze-
platający się z nią wierzchem odcinek wstęgi jest
poziomo pozacinany, tak jakby artysta wahał się,
czy wstęga powinna biec wierzchem czy spodem.
To samo widoczne jest na innych, sąsiednich skrzy-
żowaniach taśm. Także nierówno, nieumiejętnie
wybrane tło świadczy o niewprawnej ręce, zwłaszcza
gdy porównamy wykonanie płyty z precyzją wyko-
nania kapitela z transeptu I katedry.
Pionowym i poziomym liniom kompozycji ple-
cionki wawelskiej, stanowiącym jakby statyczny jej
szkielet, przeciwstawiają się inne, diagonalne, wy-
znaczone przez dłuższy, ukośny bok zwisu taśmy.
Te diagonalne, poprzerywane linie wprowadzają
ruch i niepokój do ornamentu. Jeszcze bardziej
dynamicznym elementem są duże oka pętli, którym
kamieniarz starał się nadać możliwie najbardziej
okrągły kształt. Gdy przyglądamy się im dłużej,
zdają się wirować w kierunku zgodnym z biegiem
wstęgi, a więc co drugi rząd w tym samym kierunku.
Na podstawie porównań można stwierdzić, że
kompozycja oparta na liniach poziomych, pionowych
i przekątnych w połączeniu z ekspresją pozornego
177 Schaffran, o.c., tabl. 15 c do tekstu s. 81.
178 Kautzsch, Die romische..., ryc. 74 na s. 44.
3 — Folia Historiae Artium, t. X
33
cionki, w których wyraźnie widoczne są zakończe-
nia wstęgi, zdarzają się niezmiernie rzadko. Na pły-
tach z kościoła Św. Witalisa w Rawennie i z Knina
tych zakończeń raczej domyślamy się, ponieważ
zostały wsunięte pod sąsiedni odcinek wstęgi.
Wyraźnie widoczne zakończenia, i to wyłącznie
w narożnikach, spotyka się w plecionkach siecio-
wych podwójnych, w przypadku gdy drugą, nało-
żoną siecią jest plecionka z diagonalnie biegnących
odcinków prostej taśmy tworzących sieć rombów.
Jako przykłady mogą posłużyć dwie rzymskie płyty,
jedna z kościoła Św. Sylwestra na Sorakte174 i druga
z kościoła Św. Sabiny175 oraz jedna z płyt dalma-
tyńskich z Knina176.
Dowodem na to, że i w pojedynczych plecion-
kach sieciowych zdarzała się nie zamknięta wstęga,
jest plecionka na płycie z 2 poł. w. VIII pochodzącej
z kościoła Św. Wawrzyńca w Weronie177. Mimo
uszkodzeń płyty, w lewym, górnym narożniku
wyraźnie widać początek wstęgi, która wijąc się
w różnych kierunkach tworzy niezbyt regularną
plecionkę.
Oprócz cech istotnych dla plecionki wawelskiej
wyróżnione zostały dwie drugorzędne, mianowicie:
dwupasmowość wstęgi oraz nieregularność wyko-
nania ornamentu. Chociaż w plecionkach sztuki
karolińsko włoskiej zdecydowanie przeważa podział
wstęgi na trzy pasma, dwudzielna wstęga nie jest
zjawiskiem wyjątkowym, ani nie jest szczególną
cechą określonej części obszaru występowania płyt.
Podobnie często występuje wstęga nie dzielona,
lub dzielona na więcej niż trzy pasma. Mniej ważna
jest także nieregularność cechująca plecionkę wa-
welską, ponieważ w tym wypadku wynikła ona
nie z celowego postępowania kamieniarza, ale z braku
odpowiednich umiejętności. Zresztą i na płytach
włoskich zdarzają się pewne nieregularności orna-
mentu, wystarczy wspomnieć wymienioną już płytę
z kościoła Św. Wawrzyńca w Weronie, czy też ple-
cionkę na cyborium z kościoła Św. Wawrzyńca
w Orvieto178.
Analiza kompozycji i strony technicznej wyko-
nania płyty wawelskiej w pełni dowodzi, że niere-
174 Kautzsch, Die romische..., ryc. 23 na s. 15.
175 Tamże, ryc. 103 na s. 68.
176 Karaman, o.c., ryc. 19.
gularność powstała przypadkowo. Wykonawca płyty
starał się oprzeć kompozycję na kilku zasadniczych
kierunkach linii. Chciał, aby pętle tworzyły nie
tylko rzędy poziome, ale aby także wyznaczały
kierunek pionowy. Dlatego każdy najniższy punkt
zwisu wstęgi pomiędzy kolejnymi pętlami znajduje
się nie na osi między nimi, ale pod którąś z pętli.
W ten sposób pętla należąca do następnego, niżej
położonego rzędu, zawieszona na zwisie rzędu po-
przedniego, wypada pod pętlą, a nie między pętlami.
Pionowy kierunek podkreślają również krótsze odcin-
ki zwisu. Próba podporządkowania ornamentu oby-
dwu zasadniczym liniom spowodowała, przy pewnych
brakach technicznych umiejętności kamieniarza, ową
nieregularność plecionki. Wystarczy się przyjrzeć po-
wierzchni płyty, aby zauważyć, z jaką trudnością jej
twórca posługiwał się dłutem (ryc. 27,28). Przekrój
pasm nie wszędzie jest jednakowy, na ogół grzbiety
ich są zaokrąglone, ale w wielu miejscach spłaszczają
się. Tło, a szczególnie wstęga noszą liczne ślady
zacięć. Przyjrzyjmy się dokładniej trzeciej pętli od
prawej strony, w trzecim, poziomym rzędzie. Prze-
platający się z nią wierzchem odcinek wstęgi jest
poziomo pozacinany, tak jakby artysta wahał się,
czy wstęga powinna biec wierzchem czy spodem.
To samo widoczne jest na innych, sąsiednich skrzy-
żowaniach taśm. Także nierówno, nieumiejętnie
wybrane tło świadczy o niewprawnej ręce, zwłaszcza
gdy porównamy wykonanie płyty z precyzją wyko-
nania kapitela z transeptu I katedry.
Pionowym i poziomym liniom kompozycji ple-
cionki wawelskiej, stanowiącym jakby statyczny jej
szkielet, przeciwstawiają się inne, diagonalne, wy-
znaczone przez dłuższy, ukośny bok zwisu taśmy.
Te diagonalne, poprzerywane linie wprowadzają
ruch i niepokój do ornamentu. Jeszcze bardziej
dynamicznym elementem są duże oka pętli, którym
kamieniarz starał się nadać możliwie najbardziej
okrągły kształt. Gdy przyglądamy się im dłużej,
zdają się wirować w kierunku zgodnym z biegiem
wstęgi, a więc co drugi rząd w tym samym kierunku.
Na podstawie porównań można stwierdzić, że
kompozycja oparta na liniach poziomych, pionowych
i przekątnych w połączeniu z ekspresją pozornego
177 Schaffran, o.c., tabl. 15 c do tekstu s. 81.
178 Kautzsch, Die romische..., ryc. 74 na s. 44.
3 — Folia Historiae Artium, t. X
33