DOI Artikel:
Dobrowolski, Tadeusz: Posąg matki Boskiej w Wysocicach: Przyczynek do dziejów rzeźby romańskiej w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20356#0055
w Bizancjum pod nazwą Panagia, Nikopoja, także
Kyriotissa, Zwycięska, zawsze hieratyczna, ujęta
frontalnie. Na Zachodzie przybrał ten typ, jak
wspomniano, nazwę Vierge en Majeste28. Ujęcie
takie, zawsze poważne, solenne, stało się kanonem.
We Francji najstarszym bodaj zabytkiem tego
rodzaju był obity złotą blachą relikwiarz w kształcie
Marii, wzorowanej na ikonie bizantyńskiej, zamó-
wiony w r. 946 przez biskupa Clermont-Ferrand
opata klasztoru w Conąues, Stefana29. Z czasem
zaginiony, był w okresie przedromańskim i później-
szym wzorem drewnianych figur środkowej Francji,
szczególnie Owernii, gdzie odnaleziono przeszło
dwadzieścia jego naśladownictw (podaję za T. Do-
brzenieckim, który opiera się na wynikach nie-
dostępnego mi dzieła L. Brehiera). Około r. 985
pojawiła się złota, ozdobiona kaboszonami, a wzo-
rowana na posążkach Maryjnych figura patronki
kościoła w Conąues, św. Fides (.Sainte Foy en
Majeste). Jej ozdobność i przesadne bogactwo skło-
niło Malraux do literackiej refleksji, że zdaje się
ona wyłaniać z nocy barbarzyństwa30. Takie figury
0 drewnianym trzpieniu, obitym złotą blachą, zna-
lazły naśladownictwo w Niemczech (Madonny
w Essen, Paderbornie) i w Belgii (Walcourt),
wszystkie z w. XI31. Równocześnie rzeźbiono po-
sągi i posążki czysto drewniane, w pewnym sensie
ludowe i archaiczne, stosujące deformację, a pełne
nieraz przeraźliwej ekspresji, co upodobniło je do
prymitywnych idoli, do których można zaliczyć:
Czarną Dziewicę — Vierge Noire z Dorres, Matkę
Boską Dobrej Nadziei w Dijon32, a także posążek
w drezdeńskim Albertinum33, niektóre zabytki
hiszpańskie i belgijskie. Rzecz charakterystyczna,
że owe „idolecc, zwykle o zbyt dużych głowach,
produkowano bardzo długo, bo jeszcze w XII w.,
co utrudnia ich datowanie. Sąsiadują bowiem w sen-
sie czasowym z utworami estetycznie dojrzałymi,
1 to wysokiej próby, które są owocem normalnej ewo-
lucji. Grubo ciosane Madonny owerniackie, często
konserwatywne, torują jednak drogę dalszemu roz-
wojowi opisywanego typu Marii i wiodą do znanych
28 L. Reau, Iconographie de Fart chretien, II, Paris 1957,
s. 105.
29 Tamże.
30 Malraux, Le monde chretien..., s. 51, tabl. 50, 52 i 53.
31 Dehio, Geschichte der deutschen Kunst, Abbildungen,
I, ryc. 429. — J. de Borchgrave d’Altena, Les Madonnes
kreacji z w. XII w wielkich katedrach francuskich,
przy czym pewne cechy romanizmu odkrywa się
nawet w zabytkach w. XIII. W ramach typu ukazują
się różne odchylenia ikonograficzne i formalne, bo
np. Dzieciątko siedzi raz na prawym, to znowu na
lewym kolanie Matki, a często — upozowane pio-
nowo — spoczywa na łonie Marii, co podkreśla
całkowicie symetryczny układ całości, bodaj naj-
bardziej istotny dla hieratycznej Nikopoi. Zdarza
się również, że Maria trzyma Jezusa na ręku. Ulegają
również zmianom atrybuty, jak korony, lilia lub
jabłko w rękach Matki. Znane posągi w tympanonie
portalu królewskiego z lat 1145-1160 katedry
w Chartres, w portalu północnym katedry w Bourges
z połowy w. XII, w Wysocicach, jak również w ołtarzu
kościoła w Carrierres-St Denis z 2 poł. w. XII,
o silnie uwydatnionych nogach, z kolei w portalu
św. Anny (1165-1175) na fasadzie katedry paryskiej
(ryc. 3), wreszcie w północnym ramieniu transeptu
katedry w Reims z końca w. XII potwierdzają
prawo rozwoju i osiągają poważną, monumentalną,
majestatyczną formę, z tym jednak, że kończyny tych
Madonn nigdzie nie zostały określone w sposób
tak zdecydowany, jak w Wysocicach. Dojrzałe
rzeźby francuskie przekazują swoje osiągnięcia
dziełom późniejszym, także na obszarze Niemiec34,
np. w Bambergu, Fryburgu, Gelnhausen (w diecezji
mogunckiej).
Trzeba było o tym wszystkim wspomnieć, żeby
właściwie ocenić styl posągu w Wysocicach, który
nie posiada całkowicie wyraźnych powiązań styli-
stycznych z innymi dziełami, lecz jest tylko podobny
do wielu. Jego blokowa, mocna bryła przypomina np,
wykształcone Madonny w znanych tympanonach
wspomnianych portali. Wczesnym stosunkowo przy-
kładem były dla późniejszych dwunastowieczne
figury katedry w Chartres i Notre-Dame w Paryżu.
Skupiony i zakrzepły w bezruchu wyraz twarzy,
pozbawionej cienia lirycznej urody, przeszedł w spad-
ku od Madonn archaicznych, znanych zwłaszcza
w Owernii już od w. IX, do Madonn w. XII. Roz-
sunięte kolana są powtórzeniem mody powszechnej,
anciennes conservees en Belgiąue. 1025-1425, Bruxelles 1945,
s. 6, tabl. 1.
32 Malraux, Le monde chretien..., s. 51, tabl. 50, 52, 53.
33 Dehio, Geschichte der deutschen Kunst, Abbildungen,
I, ryc. 428.
34 Tamże, Textband, I, s. 324, Abbildungen, I, ryc. 416.
47
Kyriotissa, Zwycięska, zawsze hieratyczna, ujęta
frontalnie. Na Zachodzie przybrał ten typ, jak
wspomniano, nazwę Vierge en Majeste28. Ujęcie
takie, zawsze poważne, solenne, stało się kanonem.
We Francji najstarszym bodaj zabytkiem tego
rodzaju był obity złotą blachą relikwiarz w kształcie
Marii, wzorowanej na ikonie bizantyńskiej, zamó-
wiony w r. 946 przez biskupa Clermont-Ferrand
opata klasztoru w Conąues, Stefana29. Z czasem
zaginiony, był w okresie przedromańskim i później-
szym wzorem drewnianych figur środkowej Francji,
szczególnie Owernii, gdzie odnaleziono przeszło
dwadzieścia jego naśladownictw (podaję za T. Do-
brzenieckim, który opiera się na wynikach nie-
dostępnego mi dzieła L. Brehiera). Około r. 985
pojawiła się złota, ozdobiona kaboszonami, a wzo-
rowana na posążkach Maryjnych figura patronki
kościoła w Conąues, św. Fides (.Sainte Foy en
Majeste). Jej ozdobność i przesadne bogactwo skło-
niło Malraux do literackiej refleksji, że zdaje się
ona wyłaniać z nocy barbarzyństwa30. Takie figury
0 drewnianym trzpieniu, obitym złotą blachą, zna-
lazły naśladownictwo w Niemczech (Madonny
w Essen, Paderbornie) i w Belgii (Walcourt),
wszystkie z w. XI31. Równocześnie rzeźbiono po-
sągi i posążki czysto drewniane, w pewnym sensie
ludowe i archaiczne, stosujące deformację, a pełne
nieraz przeraźliwej ekspresji, co upodobniło je do
prymitywnych idoli, do których można zaliczyć:
Czarną Dziewicę — Vierge Noire z Dorres, Matkę
Boską Dobrej Nadziei w Dijon32, a także posążek
w drezdeńskim Albertinum33, niektóre zabytki
hiszpańskie i belgijskie. Rzecz charakterystyczna,
że owe „idolecc, zwykle o zbyt dużych głowach,
produkowano bardzo długo, bo jeszcze w XII w.,
co utrudnia ich datowanie. Sąsiadują bowiem w sen-
sie czasowym z utworami estetycznie dojrzałymi,
1 to wysokiej próby, które są owocem normalnej ewo-
lucji. Grubo ciosane Madonny owerniackie, często
konserwatywne, torują jednak drogę dalszemu roz-
wojowi opisywanego typu Marii i wiodą do znanych
28 L. Reau, Iconographie de Fart chretien, II, Paris 1957,
s. 105.
29 Tamże.
30 Malraux, Le monde chretien..., s. 51, tabl. 50, 52 i 53.
31 Dehio, Geschichte der deutschen Kunst, Abbildungen,
I, ryc. 429. — J. de Borchgrave d’Altena, Les Madonnes
kreacji z w. XII w wielkich katedrach francuskich,
przy czym pewne cechy romanizmu odkrywa się
nawet w zabytkach w. XIII. W ramach typu ukazują
się różne odchylenia ikonograficzne i formalne, bo
np. Dzieciątko siedzi raz na prawym, to znowu na
lewym kolanie Matki, a często — upozowane pio-
nowo — spoczywa na łonie Marii, co podkreśla
całkowicie symetryczny układ całości, bodaj naj-
bardziej istotny dla hieratycznej Nikopoi. Zdarza
się również, że Maria trzyma Jezusa na ręku. Ulegają
również zmianom atrybuty, jak korony, lilia lub
jabłko w rękach Matki. Znane posągi w tympanonie
portalu królewskiego z lat 1145-1160 katedry
w Chartres, w portalu północnym katedry w Bourges
z połowy w. XII, w Wysocicach, jak również w ołtarzu
kościoła w Carrierres-St Denis z 2 poł. w. XII,
o silnie uwydatnionych nogach, z kolei w portalu
św. Anny (1165-1175) na fasadzie katedry paryskiej
(ryc. 3), wreszcie w północnym ramieniu transeptu
katedry w Reims z końca w. XII potwierdzają
prawo rozwoju i osiągają poważną, monumentalną,
majestatyczną formę, z tym jednak, że kończyny tych
Madonn nigdzie nie zostały określone w sposób
tak zdecydowany, jak w Wysocicach. Dojrzałe
rzeźby francuskie przekazują swoje osiągnięcia
dziełom późniejszym, także na obszarze Niemiec34,
np. w Bambergu, Fryburgu, Gelnhausen (w diecezji
mogunckiej).
Trzeba było o tym wszystkim wspomnieć, żeby
właściwie ocenić styl posągu w Wysocicach, który
nie posiada całkowicie wyraźnych powiązań styli-
stycznych z innymi dziełami, lecz jest tylko podobny
do wielu. Jego blokowa, mocna bryła przypomina np,
wykształcone Madonny w znanych tympanonach
wspomnianych portali. Wczesnym stosunkowo przy-
kładem były dla późniejszych dwunastowieczne
figury katedry w Chartres i Notre-Dame w Paryżu.
Skupiony i zakrzepły w bezruchu wyraz twarzy,
pozbawionej cienia lirycznej urody, przeszedł w spad-
ku od Madonn archaicznych, znanych zwłaszcza
w Owernii już od w. IX, do Madonn w. XII. Roz-
sunięte kolana są powtórzeniem mody powszechnej,
anciennes conservees en Belgiąue. 1025-1425, Bruxelles 1945,
s. 6, tabl. 1.
32 Malraux, Le monde chretien..., s. 51, tabl. 50, 52, 53.
33 Dehio, Geschichte der deutschen Kunst, Abbildungen,
I, ryc. 428.
34 Tamże, Textband, I, s. 324, Abbildungen, I, ryc. 416.
47