DOI article:
Sobgzyk, Bolesław: Rex imperator in regno suo: Suwerenność króla polskiego w końcu XV wieku w miniaturach "Graduala Jana Olbrachta"
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20356#0097
podkreślić teofaniczną postać przedstawienia w Gra-
duale. Sugestywnie poruszone kurtyny odsłaniające
monarchę i „okazujące" go zebranym przywodzą
na myśl wspomniane już przed chwilą przykłady
bizantyjskiej revelationis domini.
Zagadnienie ąuasi-liturgicznej funkcji monarchy,
usprawiedliwiającej jego władzę nad zamieszkującą
jego terytorium społecznością, łączono w średnio-
wieczu z teologicznymi koncepcjami jednoczącego
wyznawców religii Unwersum, pojmowanego ponad-
czasowo i ponadnarodowo jako wspólnotę wiernych,
pod kierownictwem cesarza realizującego ideały
chrześcijaństwa. Tak przedstawia to miniatura
znajdująca się w Ewangeliarzu Liuthara (zwanym
także, z racji miejsca przechowywania, akwizgrań-
skim)37. W dwustrefowej kompozycji zawarte są dwa
trójkątne schematy, których wspólnym wierzchoł-
kiem jest cesarz; mniejszy trójkąt, górny, tworzą
umieszczeni po bokach władcy-królowie, natomiast
podstawę drugiego, większego — przedstawiciele
stanu świeckiego (wojownicy) i duchownego (bi-
skupi), stojący u dołu. Wyżej wyobrażeni monarcho-
wie, którym podporządkowana jest dolna strefa,
wyróżnieni są „sakrą" dającą im prawo rządzenia
w zastępstwie Chrystusa (vice Christi). Są oni jego
wikariuszami, obdarzeni jak On podwójną naturą —
jedną, daną im jak każdemu indywiduum biologicz-
nemu, i drugą, daną „z łaski", z tytułu pełnienia
funkcji. Przez to stają się nie tylko podobni Jego
naturze duchowej (christomimetes), ale także są od-
biciem Jego fizycznej postaci (rex — imago Christi),
jak to jest na mozaice w palermitańskiej Martora-
nie (ryc. 4)38. Mozaikę tę można jednak potrak-
tować jako polemikę z tezą zawartą w miniaturze
ottońskiej. Wyższość cesarza nad pozostałymi mo-
narchami wynikała z poglądu o jego koronacji doko-
nywanej bezpośrednio przez Chrystusa. Wprawdzie
królowie korzystają z tych samych przywilejów sakry
co cesarz, ale jest ona uzależniona od jego zgody.
Otóż na mozaice Roger II koronowany jest przez
37 Kantorowicz, The Kings. 61. — P. Skubiszew-
ski, W służbie cesarza, w służbie króła. Temat władzy w sztuce
ottońskiej [w:] Funkcja dzieła sztuki, Warszawa 1972, s. 47. —
Pojęcia „sakra“, zazwyczaj łączonego z aktem konsekracji
biskupa, używam tu w znaczeniu historycznym, odnoszącym
się do aktu namaszczenia króla podczas koronacji.
38 Kantorowicz, The King’s..., s. 64.
39 Kantorowicz, The King's..., s. 68 — Skubiszewski,
o.c., s. 50.
4. „Koronacja Rogera II przez Chrystusa", Palermo, Marto-
rana (wg W. Łazariewa: Istoria wizantijskoj żywopisi, Moskwa
1948)
Chrystusa tak samo jak w Ewangeliarzu Liuthara
cesarz, bez żadnego pośrednictwa ludzkiego39. Po
raz pierwszy król, w tym wypadku Roger, ubrany
jest w szaty „pontyfikalne", zręcznie wykorzystując
pozwolenie papieskie czyniące go legatem sycylij-
skim40. Antyczna trabea imperialis przejęta przez
Bizancjum (lorum) z kolei rozpowszechniła się w ca-
40 „Concordia autem inter Siculum et papam huiusmodi
esse accepimus: Papa concessit Siculo virgam et anulum,
dalmaticam et mitram atąue alia et ne ullum mittat in terram
suam legatum, nisi quem Siculo petierit, et Siculus dedit ei
multam pecuniam pro detrimento vestro et Romani imperii,
quod Dei gratia existit“ — jest to list Rzymian do cesarza
Konrada o Anaklecie, antypapieżu. Prawa Rogera do noszenia
stroju liturgicznego uznał później także przeciwnik Anakleta,
Innocenty II. Bibliotheca Rerum Germanicarum, wyd. Ph.
Jaffe, Berolini 1864, t. I, s. 334, nr 214.
89
duale. Sugestywnie poruszone kurtyny odsłaniające
monarchę i „okazujące" go zebranym przywodzą
na myśl wspomniane już przed chwilą przykłady
bizantyjskiej revelationis domini.
Zagadnienie ąuasi-liturgicznej funkcji monarchy,
usprawiedliwiającej jego władzę nad zamieszkującą
jego terytorium społecznością, łączono w średnio-
wieczu z teologicznymi koncepcjami jednoczącego
wyznawców religii Unwersum, pojmowanego ponad-
czasowo i ponadnarodowo jako wspólnotę wiernych,
pod kierownictwem cesarza realizującego ideały
chrześcijaństwa. Tak przedstawia to miniatura
znajdująca się w Ewangeliarzu Liuthara (zwanym
także, z racji miejsca przechowywania, akwizgrań-
skim)37. W dwustrefowej kompozycji zawarte są dwa
trójkątne schematy, których wspólnym wierzchoł-
kiem jest cesarz; mniejszy trójkąt, górny, tworzą
umieszczeni po bokach władcy-królowie, natomiast
podstawę drugiego, większego — przedstawiciele
stanu świeckiego (wojownicy) i duchownego (bi-
skupi), stojący u dołu. Wyżej wyobrażeni monarcho-
wie, którym podporządkowana jest dolna strefa,
wyróżnieni są „sakrą" dającą im prawo rządzenia
w zastępstwie Chrystusa (vice Christi). Są oni jego
wikariuszami, obdarzeni jak On podwójną naturą —
jedną, daną im jak każdemu indywiduum biologicz-
nemu, i drugą, daną „z łaski", z tytułu pełnienia
funkcji. Przez to stają się nie tylko podobni Jego
naturze duchowej (christomimetes), ale także są od-
biciem Jego fizycznej postaci (rex — imago Christi),
jak to jest na mozaice w palermitańskiej Martora-
nie (ryc. 4)38. Mozaikę tę można jednak potrak-
tować jako polemikę z tezą zawartą w miniaturze
ottońskiej. Wyższość cesarza nad pozostałymi mo-
narchami wynikała z poglądu o jego koronacji doko-
nywanej bezpośrednio przez Chrystusa. Wprawdzie
królowie korzystają z tych samych przywilejów sakry
co cesarz, ale jest ona uzależniona od jego zgody.
Otóż na mozaice Roger II koronowany jest przez
37 Kantorowicz, The Kings. 61. — P. Skubiszew-
ski, W służbie cesarza, w służbie króła. Temat władzy w sztuce
ottońskiej [w:] Funkcja dzieła sztuki, Warszawa 1972, s. 47. —
Pojęcia „sakra“, zazwyczaj łączonego z aktem konsekracji
biskupa, używam tu w znaczeniu historycznym, odnoszącym
się do aktu namaszczenia króla podczas koronacji.
38 Kantorowicz, The King’s..., s. 64.
39 Kantorowicz, The King's..., s. 68 — Skubiszewski,
o.c., s. 50.
4. „Koronacja Rogera II przez Chrystusa", Palermo, Marto-
rana (wg W. Łazariewa: Istoria wizantijskoj żywopisi, Moskwa
1948)
Chrystusa tak samo jak w Ewangeliarzu Liuthara
cesarz, bez żadnego pośrednictwa ludzkiego39. Po
raz pierwszy król, w tym wypadku Roger, ubrany
jest w szaty „pontyfikalne", zręcznie wykorzystując
pozwolenie papieskie czyniące go legatem sycylij-
skim40. Antyczna trabea imperialis przejęta przez
Bizancjum (lorum) z kolei rozpowszechniła się w ca-
40 „Concordia autem inter Siculum et papam huiusmodi
esse accepimus: Papa concessit Siculo virgam et anulum,
dalmaticam et mitram atąue alia et ne ullum mittat in terram
suam legatum, nisi quem Siculo petierit, et Siculus dedit ei
multam pecuniam pro detrimento vestro et Romani imperii,
quod Dei gratia existit“ — jest to list Rzymian do cesarza
Konrada o Anaklecie, antypapieżu. Prawa Rogera do noszenia
stroju liturgicznego uznał później także przeciwnik Anakleta,
Innocenty II. Bibliotheca Rerum Germanicarum, wyd. Ph.
Jaffe, Berolini 1864, t. I, s. 334, nr 214.
89