DOI Artikel:
Biedrońska-Słota, Beata: Kobierce perskie tzw. polskie: Studium nad budową i znaczeniem ornamentu w sztuce islamu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20541#0094
terns on Oriental Carpets by their Design Chan-
ges. Według autorki generalne różnice w kompo-
zycji oryginalnych kobierców polegają na zmia-
nach: 1) nieważnych, 2) upiększających, 3) wpro-
wadzonych fragmentarycznie, 4) upiększających
przez stylizację, 5) wprowadzających nowe for-
my przy użyciu starych form podstawowych 16.
Najbardziej jednak istotna dla omawianego za-
gadnienia jest publikacja Spuhlera 17. Podzielając
pogląd kilku badaczy, głównie Tadeusza Mańkow-
skiego na temat określenia grupy kobierców zwa-
nych polskimi 18, wymieniony autor przyjął za
podstawę rozważań zabytki o jednolitej technice
wykonania. Jest to jedyna praca, w której podda-
no dokładnej analizie cały zachowany zespół ko-
bierców tzw. polskich. Dużą wartością tej dyser-
tacji jest także analiza kompozycji, w której wy-
niku autor wyodrębnił trzynaście schematów.
Wnioski oparł na zmianach, jakie zachodzą w for-
mach medalionów, co przedstawił za pomocą
schematów od najprostszych do bardziej skompli-
kowanych. Wyniki Spuhlera są jednakże konse-
kwencją badania wyłącznie zewnętrznych cech
kompozycji. Brak w tym opracowaniu analizy
struktury kompozycji, czyli zasady warunkują-
cej układ motywów. W wyniku propozycji auto-
ra, dotyczącej wyodrębnienia trzynastu schema-
tów kompozycyjnych, zachowane kobierce pod-
porządkowane zostały poszczególnym grupom w
sposób automatyczny. Tak przeprowadzona anali-
za nie może również służyć dokładniejszemu okre-
śleniu czasu i miejsca powstania konkretnych za-
bytków; schematy kompozycji bowiem nie zosta-
ły uporządkowane w czasie i przestrzeni.
Publikacje, w których autorzy zajęli się pro-
blemem kompozycji — podobnie jak obszerna
praca Spuhlera, omówiona krótko powyżej — nie
zmieniają pojęć tradycyjnie stosowanych w lite-
raturze przedmiotu.
Podstawę niniejszych rozważań stanowi zało-
żenie, że regularna i tektoniczna kompozycja pól
środkowych kobierców podporządkowana jest za-
sadzie, która reguluje ilość i układ motywów oraz
sposoby łączenia ich w ornament19. Po przeba-
daniu kilkudziesięciu tkanin wiązanych w okresie
panowania dynastii Safawidów okazuje się, że
podstawową zasadą stosowaną w kompozycji pól
18 Ch. K 1 o s e, Interpreting Patterns on Oriental
Carpets by their Design Changes [w:] The International
Conference on Oriental Carpets, Washington 1980.
17 S p u h 1 e r, o.c.
“Mańkowski, Orient..., s. 154.
1!) Zgodnie z założeniem przyjętym przez Erdmanna
środkowych jest zasada symetrii. Wyodrębnienie
i rozróżnienie rodzajów symetrii stosowanej w po-
szczególnych przypadkach stało się możliwe dzię-
ki badaniom przeprowadzonym przez Weyla, któ-
rych rezultaty autor przedstawił we wspomnianej
już publikacji Symetria 20. Opisane przez znako-
mitego matematyka zasady symetrii funkcjonują-
ce we wszechświecie, użyte do analizy kompozycji
konkretnej grupy kobierców wiązanych w okresie
Sefawidów, pozwalają na wyodrębnienie kilku za-
sadniczych typów symetrii, którym podporządko-
wana jest kompozycja poszczególnych tkanin.
Kompozycja oparta na prawidłach geometrii jest
wynikiem głębokiej znajomości reguł tej nauki i
umiejętności posługiwania się nimi. Artyści
Wschodu, prócz wirtuozerii manualnej, musieli
więc także dysponować poważnym przygotowa-
niem teoretycznym z dziedziny arytmetyki i ge-
ometrii.
W oparciu o metodę Weyla przeprowadzono
analizy kompozycji grupy kobierców o jedno-
litej technice wykonania, wiązanych jedwabiem
i broszowanych nićmi srebrnymi i złotymi. W wy-
niku tego wyodrębniono trzy grupy: 1) kobierce o
kompozycji otwartej z zastosowaniem wyłącznie
zasady symetrii zwierciadlanej; 2) kobierce o kom-
pozycji otwartej z zastosowaniem zasad syme-
trii zwierciadlanej i symetrii translaeyjnej (ko-
bierce tej grupy dzielą się na podstawie różnic
w ilości motywów i przebiegu osi symetrii na
trzy podgrupy); 3) kobierce o kompozycji zam-
kniętej z zastosowaniem zasad symetrii obrotowo-
-zwierciadlanej. Przebiegi osi symetrii wyznacza-
ją motywy, które są zróżnicowane pod wzglę-
dem typów formalnych oraz pod względem ryt-
mu zastosowanego w celu ułożenia motywów w
poszczególnych odmianach. Dla dokładniejszego
wyodrębnienia i zilustrowania typów formalnych
i rytmów, zgodnie z którymi są układane, przy-
jęto system oznaczeń cyfrowych: 1, 2, 3, które
będą informować o rytmie w układzie motywów,
i literowych: a, b, c, które będą oznaczać rodza-
je motywów.
Do pierwszej grupy należą kobier-
ce o otwartej kompozycji poła środkowego, pod-
porządkowanej zasadzie symetrii zwierciadlanej
z odbiciem wzdłuż osi pionowej. Wynikiem zasto-
(por. przypis 1(3) analizy przeprowadzono wyłącznie dla
kompozycji pól środkowych. Jedynie w przypadkach, kie-
dy ornamenty bordiur zawierają istotne informacje o
kobiercu i grupie, do której go włączono, określone są
rodzaje ornamentów dekorujących ramę pola środkowe-
go', czyli bordiurę.
20 W e y 1, o.c.
88
ges. Według autorki generalne różnice w kompo-
zycji oryginalnych kobierców polegają na zmia-
nach: 1) nieważnych, 2) upiększających, 3) wpro-
wadzonych fragmentarycznie, 4) upiększających
przez stylizację, 5) wprowadzających nowe for-
my przy użyciu starych form podstawowych 16.
Najbardziej jednak istotna dla omawianego za-
gadnienia jest publikacja Spuhlera 17. Podzielając
pogląd kilku badaczy, głównie Tadeusza Mańkow-
skiego na temat określenia grupy kobierców zwa-
nych polskimi 18, wymieniony autor przyjął za
podstawę rozważań zabytki o jednolitej technice
wykonania. Jest to jedyna praca, w której podda-
no dokładnej analizie cały zachowany zespół ko-
bierców tzw. polskich. Dużą wartością tej dyser-
tacji jest także analiza kompozycji, w której wy-
niku autor wyodrębnił trzynaście schematów.
Wnioski oparł na zmianach, jakie zachodzą w for-
mach medalionów, co przedstawił za pomocą
schematów od najprostszych do bardziej skompli-
kowanych. Wyniki Spuhlera są jednakże konse-
kwencją badania wyłącznie zewnętrznych cech
kompozycji. Brak w tym opracowaniu analizy
struktury kompozycji, czyli zasady warunkują-
cej układ motywów. W wyniku propozycji auto-
ra, dotyczącej wyodrębnienia trzynastu schema-
tów kompozycyjnych, zachowane kobierce pod-
porządkowane zostały poszczególnym grupom w
sposób automatyczny. Tak przeprowadzona anali-
za nie może również służyć dokładniejszemu okre-
śleniu czasu i miejsca powstania konkretnych za-
bytków; schematy kompozycji bowiem nie zosta-
ły uporządkowane w czasie i przestrzeni.
Publikacje, w których autorzy zajęli się pro-
blemem kompozycji — podobnie jak obszerna
praca Spuhlera, omówiona krótko powyżej — nie
zmieniają pojęć tradycyjnie stosowanych w lite-
raturze przedmiotu.
Podstawę niniejszych rozważań stanowi zało-
żenie, że regularna i tektoniczna kompozycja pól
środkowych kobierców podporządkowana jest za-
sadzie, która reguluje ilość i układ motywów oraz
sposoby łączenia ich w ornament19. Po przeba-
daniu kilkudziesięciu tkanin wiązanych w okresie
panowania dynastii Safawidów okazuje się, że
podstawową zasadą stosowaną w kompozycji pól
18 Ch. K 1 o s e, Interpreting Patterns on Oriental
Carpets by their Design Changes [w:] The International
Conference on Oriental Carpets, Washington 1980.
17 S p u h 1 e r, o.c.
“Mańkowski, Orient..., s. 154.
1!) Zgodnie z założeniem przyjętym przez Erdmanna
środkowych jest zasada symetrii. Wyodrębnienie
i rozróżnienie rodzajów symetrii stosowanej w po-
szczególnych przypadkach stało się możliwe dzię-
ki badaniom przeprowadzonym przez Weyla, któ-
rych rezultaty autor przedstawił we wspomnianej
już publikacji Symetria 20. Opisane przez znako-
mitego matematyka zasady symetrii funkcjonują-
ce we wszechświecie, użyte do analizy kompozycji
konkretnej grupy kobierców wiązanych w okresie
Sefawidów, pozwalają na wyodrębnienie kilku za-
sadniczych typów symetrii, którym podporządko-
wana jest kompozycja poszczególnych tkanin.
Kompozycja oparta na prawidłach geometrii jest
wynikiem głębokiej znajomości reguł tej nauki i
umiejętności posługiwania się nimi. Artyści
Wschodu, prócz wirtuozerii manualnej, musieli
więc także dysponować poważnym przygotowa-
niem teoretycznym z dziedziny arytmetyki i ge-
ometrii.
W oparciu o metodę Weyla przeprowadzono
analizy kompozycji grupy kobierców o jedno-
litej technice wykonania, wiązanych jedwabiem
i broszowanych nićmi srebrnymi i złotymi. W wy-
niku tego wyodrębniono trzy grupy: 1) kobierce o
kompozycji otwartej z zastosowaniem wyłącznie
zasady symetrii zwierciadlanej; 2) kobierce o kom-
pozycji otwartej z zastosowaniem zasad syme-
trii zwierciadlanej i symetrii translaeyjnej (ko-
bierce tej grupy dzielą się na podstawie różnic
w ilości motywów i przebiegu osi symetrii na
trzy podgrupy); 3) kobierce o kompozycji zam-
kniętej z zastosowaniem zasad symetrii obrotowo-
-zwierciadlanej. Przebiegi osi symetrii wyznacza-
ją motywy, które są zróżnicowane pod wzglę-
dem typów formalnych oraz pod względem ryt-
mu zastosowanego w celu ułożenia motywów w
poszczególnych odmianach. Dla dokładniejszego
wyodrębnienia i zilustrowania typów formalnych
i rytmów, zgodnie z którymi są układane, przy-
jęto system oznaczeń cyfrowych: 1, 2, 3, które
będą informować o rytmie w układzie motywów,
i literowych: a, b, c, które będą oznaczać rodza-
je motywów.
Do pierwszej grupy należą kobier-
ce o otwartej kompozycji poła środkowego, pod-
porządkowanej zasadzie symetrii zwierciadlanej
z odbiciem wzdłuż osi pionowej. Wynikiem zasto-
(por. przypis 1(3) analizy przeprowadzono wyłącznie dla
kompozycji pól środkowych. Jedynie w przypadkach, kie-
dy ornamenty bordiur zawierają istotne informacje o
kobiercu i grupie, do której go włączono, określone są
rodzaje ornamentów dekorujących ramę pola środkowe-
go', czyli bordiurę.
20 W e y 1, o.c.
88