DOI Heft:
Recenzje i przeglądy
DOI Artikel:Węcławowicz, Tomasz: Paul Crossley, Gothic Architecture in the Reign of Kazimir the Great: Church Architecture in Lesser Poland 1320 - 1380
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20541#0179
na lata 1355—1365, było czysto orientacyjne, opar-
te, z braku przesłanek porównawczych, na jedy-
nej przesłance źródłowej, jaką była data śmier-
ci Wierzynka w roku 1360 18. Jako terminus ad
quem dla budowy prezbiterium mariackiego jest
ostatnio przyjmowana właśnie data śmierci fun-
datora (1360), a za terminus post quem, przy-
najmniej dla dekoracji rzeźbiarskiej, można przy-
jąć nawet rok 1340 (s. 125) 19.
Rewizja materiału źródłowego i zabytkowego
stawia jednak w nieco innym świetle wzmianko-
wane w wielu miejscach przez Autora pierwszeń-
stwo realizacji Wierzynkowej względem pozosta-
łych długich chórów. Znane są w Krakowie przy-
kłady budowy kościołów halowych z długimi pre-
zbiteriami jeszcze przed fundacją Wierzynkową, a
zamierzeniem fundatora była przecież budowa ca-
łego kościoła. W pierwszej połowie wieku XIV na
pewno stał już w Krakowie halowy kościół domi-
nikański o prezbiterium równym Wierzynkowe-
mu co do długości20. Stał też poprzedni kościół
Mariacki, tzw. pierwszy halowy, którego prezbi-
terium nie jest nam co prawda znane, ale wcale
niemałe wymiary korpusu, wyraźnie widoczne we
fragmentarycznych reliktach, pozwalają się domy-
ślać odpowiedniej partii wschodniej. Poza tym
przesłanki źródłowe i stratygraficzne pozwalają
na stwierdzenie, że z początkiem lat czter-
dziestych król fundował monumentalne kościoły
halowe z długimi chórami na Kazimierzu: Boże-
go Ciała21 i Sw. Katarzyny 22. Dokładne wyróż-
nienie faz budowy pomogłoby ustalić, czy inicja-
tywa Wierzynka wyprzedziła inicjatywę królew-
ską, czy też było odwrotnie. Przypuszczalna ry-
walizacja rozegrała się w krótkim czasie — w po-
nich (Rocznik Krakowski, XIII, 1,911), s. 239 -i n.
18 Lepiarczyk, o.c., s. 202—205.
19 Por. też T. Węcławowicz, Zagadnienie funk-
cji wsporników figuralnych pod gzymsem prezbiterium
kościoła Mariackiego w Krakowie (Folia Historiae Ar-
tium, XXI, 1985), s. 62—64. F. Mączyński (Rzeźby
na prezbiterium Kościoła Mariackiego w Krakowie (Głos
Plastyków, II, 1931, z. X, wkładka nlta.)) podaje, iż budo-
wę nowego chóru rozpoczęto po runięciu sklepienia chó-
ru poprzedniego w r. 1340, ale nie powołuje się na żad-
ne przekazy źródłowe.
20 J a m r o z, o.c., s. 16—27.
21 T. Węcławowicz, Fazy budowy kościoła Bo-
żego Ciała na Kazimierzu (wieki XIV i XV) (Rocznik
Krakowski, LII, 1986), s. 19—29.
22 Autor przytacza obszerną dyskusję dotyczącą da-
towania chóru kościoła Sw. Katarzyny (s. 150—151, przyp.
509—511 a), sam jednak uważa chór za jednofazowy, z lat
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wieku XIV (ibid.).
Stratygrafię chóru można przeprowadzić opierając się na
wskazówce źródłowej, jaką jest pożar kościoła wymie-
łowde lat czterdziestych wieku XIV.
Powyższe uwagi uzupełniają zaproponowaną
przez Autora genezę typologiczną prezbiterium
mariackiego. W Krakowie nie wznoszono chórów
kaplicowych, ale wielkie prezbiteria dla monu-
mentalnych kościołów halowych, o przestrzeniach
co prawda odciętych kulisowe wydatnym lukiem
tęczowym i lektorium, lecz ściśle ze sobą zespo-
lonych ideowo i funkcjonalnie. Długie chóry dol-
noaustriackie o charakterze kaplicowym, przyto-
czone przez Autora w materiale porównawczym,
są niewielkie i nie mogły odegrać istotnej roli
jako wzory dla monumentalnych świątyń Kra-
kowa i Kazimierza. Kościół dominikanów w
Krems (s. 118 i n. 23) jest na pewno mniejszy od
krakowskiego halowego kościoła dominikanów24.
Określenie chóru kościoła St. Maria ani Gestade
we Wiedniu jako ,,imponującego wymiarami” (s.
119) nie jest w tym kontekście właściwe. W rze-
czywistości jest on prawie dwa razy krótszy i dwa
razy węższy od Wierzymkowego, a więc prze-
strzennie co najmniej sześć razy mniejszy 25. Pe-
wną rolę mógł tu odegrać kościół augustianów we
Wiedniu, największy bodajże z austriackich ko-
ściołów halowych z długim prezbiterium, które-
go datowanie ostatnio nieco skorygowano, prze-
suwając je do pierwszej połowy wieku XIV 26.
Niewątpliwie pewne cechy kamieniarki ma-
riackiej wskazują na podobne rozwiązania reali-
zowane w niektórych kościołach austriackich, ale
geneza typologiczna prezbiterium mariackiego ja-
ko długiego chóru jest odimienna. W tak eklek-
tycznym obiekcie, jakim jest chór mariacki, na-
leży oddzielić typ przestrzenny od rzeźby archi-
tektonicznej 27. Rola Wierzynka jako mecenasa
niemy w dokumencie refundacyjnym z r. 1363., zmianach
wątku ciosowego' glifów okiennych (w połowie wysoko-
ści ściiany południowej w dwu przęsłach zachodnich) oraz
odmienności w kamieniarce pinakli (trzy zachodnie). (W
tym miejscu chciałbym podziękować bardzo mgr Zofii
Knaulsowej za umożliwienie mi wglądu w dokumentację
konserwatorską).
23 Por. R. K. Doni n, Die Bettelordenskirchen in
Osterreich, Baden bel Wiein 1935, s. 127. Autor ten do-
datkowo zwraca uwagę na pozorne przedłużenie prezbi-
terium tego kościoła przez późniejsze wyburzenie przę-
sła wschodniego południowej nawy bocznej.
24 Por. Jamroz, l.c.
25 Por.: W. B ucho wiec ki, Die gotischen Kirchen
Osterreichs, Wiem 1952,, s. 268.
26 R. Perger, W. Brauneds (Die mittelalterlichen
Kirchen und Klóster Wiens, Wien 1977, s. 155—>156),
datują ukończenie kościoła augustianów na r. 1349.
27 Taką rozdzielną metodę analizy dla architektury
późnogoityckiej uważa za właściwą Miłobędzki, o.c
s. <83, 84.
171
te, z braku przesłanek porównawczych, na jedy-
nej przesłance źródłowej, jaką była data śmier-
ci Wierzynka w roku 1360 18. Jako terminus ad
quem dla budowy prezbiterium mariackiego jest
ostatnio przyjmowana właśnie data śmierci fun-
datora (1360), a za terminus post quem, przy-
najmniej dla dekoracji rzeźbiarskiej, można przy-
jąć nawet rok 1340 (s. 125) 19.
Rewizja materiału źródłowego i zabytkowego
stawia jednak w nieco innym świetle wzmianko-
wane w wielu miejscach przez Autora pierwszeń-
stwo realizacji Wierzynkowej względem pozosta-
łych długich chórów. Znane są w Krakowie przy-
kłady budowy kościołów halowych z długimi pre-
zbiteriami jeszcze przed fundacją Wierzynkową, a
zamierzeniem fundatora była przecież budowa ca-
łego kościoła. W pierwszej połowie wieku XIV na
pewno stał już w Krakowie halowy kościół domi-
nikański o prezbiterium równym Wierzynkowe-
mu co do długości20. Stał też poprzedni kościół
Mariacki, tzw. pierwszy halowy, którego prezbi-
terium nie jest nam co prawda znane, ale wcale
niemałe wymiary korpusu, wyraźnie widoczne we
fragmentarycznych reliktach, pozwalają się domy-
ślać odpowiedniej partii wschodniej. Poza tym
przesłanki źródłowe i stratygraficzne pozwalają
na stwierdzenie, że z początkiem lat czter-
dziestych król fundował monumentalne kościoły
halowe z długimi chórami na Kazimierzu: Boże-
go Ciała21 i Sw. Katarzyny 22. Dokładne wyróż-
nienie faz budowy pomogłoby ustalić, czy inicja-
tywa Wierzynka wyprzedziła inicjatywę królew-
ską, czy też było odwrotnie. Przypuszczalna ry-
walizacja rozegrała się w krótkim czasie — w po-
nich (Rocznik Krakowski, XIII, 1,911), s. 239 -i n.
18 Lepiarczyk, o.c., s. 202—205.
19 Por. też T. Węcławowicz, Zagadnienie funk-
cji wsporników figuralnych pod gzymsem prezbiterium
kościoła Mariackiego w Krakowie (Folia Historiae Ar-
tium, XXI, 1985), s. 62—64. F. Mączyński (Rzeźby
na prezbiterium Kościoła Mariackiego w Krakowie (Głos
Plastyków, II, 1931, z. X, wkładka nlta.)) podaje, iż budo-
wę nowego chóru rozpoczęto po runięciu sklepienia chó-
ru poprzedniego w r. 1340, ale nie powołuje się na żad-
ne przekazy źródłowe.
20 J a m r o z, o.c., s. 16—27.
21 T. Węcławowicz, Fazy budowy kościoła Bo-
żego Ciała na Kazimierzu (wieki XIV i XV) (Rocznik
Krakowski, LII, 1986), s. 19—29.
22 Autor przytacza obszerną dyskusję dotyczącą da-
towania chóru kościoła Sw. Katarzyny (s. 150—151, przyp.
509—511 a), sam jednak uważa chór za jednofazowy, z lat
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wieku XIV (ibid.).
Stratygrafię chóru można przeprowadzić opierając się na
wskazówce źródłowej, jaką jest pożar kościoła wymie-
łowde lat czterdziestych wieku XIV.
Powyższe uwagi uzupełniają zaproponowaną
przez Autora genezę typologiczną prezbiterium
mariackiego. W Krakowie nie wznoszono chórów
kaplicowych, ale wielkie prezbiteria dla monu-
mentalnych kościołów halowych, o przestrzeniach
co prawda odciętych kulisowe wydatnym lukiem
tęczowym i lektorium, lecz ściśle ze sobą zespo-
lonych ideowo i funkcjonalnie. Długie chóry dol-
noaustriackie o charakterze kaplicowym, przyto-
czone przez Autora w materiale porównawczym,
są niewielkie i nie mogły odegrać istotnej roli
jako wzory dla monumentalnych świątyń Kra-
kowa i Kazimierza. Kościół dominikanów w
Krems (s. 118 i n. 23) jest na pewno mniejszy od
krakowskiego halowego kościoła dominikanów24.
Określenie chóru kościoła St. Maria ani Gestade
we Wiedniu jako ,,imponującego wymiarami” (s.
119) nie jest w tym kontekście właściwe. W rze-
czywistości jest on prawie dwa razy krótszy i dwa
razy węższy od Wierzymkowego, a więc prze-
strzennie co najmniej sześć razy mniejszy 25. Pe-
wną rolę mógł tu odegrać kościół augustianów we
Wiedniu, największy bodajże z austriackich ko-
ściołów halowych z długim prezbiterium, które-
go datowanie ostatnio nieco skorygowano, prze-
suwając je do pierwszej połowy wieku XIV 26.
Niewątpliwie pewne cechy kamieniarki ma-
riackiej wskazują na podobne rozwiązania reali-
zowane w niektórych kościołach austriackich, ale
geneza typologiczna prezbiterium mariackiego ja-
ko długiego chóru jest odimienna. W tak eklek-
tycznym obiekcie, jakim jest chór mariacki, na-
leży oddzielić typ przestrzenny od rzeźby archi-
tektonicznej 27. Rola Wierzynka jako mecenasa
niemy w dokumencie refundacyjnym z r. 1363., zmianach
wątku ciosowego' glifów okiennych (w połowie wysoko-
ści ściiany południowej w dwu przęsłach zachodnich) oraz
odmienności w kamieniarce pinakli (trzy zachodnie). (W
tym miejscu chciałbym podziękować bardzo mgr Zofii
Knaulsowej za umożliwienie mi wglądu w dokumentację
konserwatorską).
23 Por. R. K. Doni n, Die Bettelordenskirchen in
Osterreich, Baden bel Wiein 1935, s. 127. Autor ten do-
datkowo zwraca uwagę na pozorne przedłużenie prezbi-
terium tego kościoła przez późniejsze wyburzenie przę-
sła wschodniego południowej nawy bocznej.
24 Por. Jamroz, l.c.
25 Por.: W. B ucho wiec ki, Die gotischen Kirchen
Osterreichs, Wiem 1952,, s. 268.
26 R. Perger, W. Brauneds (Die mittelalterlichen
Kirchen und Klóster Wiens, Wien 1977, s. 155—>156),
datują ukończenie kościoła augustianów na r. 1349.
27 Taką rozdzielną metodę analizy dla architektury
późnogoityckiej uważa za właściwą Miłobędzki, o.c
s. <83, 84.
171