czący Cecylii dokument, opatrzony datą 15 XII
1483, jest kontraktem ślubnym, z którego wynika, że
Cecylia, mająca wówczas więcej niż dziesięć, a mniej
niż jedenaście lat (to wskazuje na rok 1473 jako datę
jej urodzin) została „pro verba” wydana za mąż za
dwudziestoczteroletniego Giovanniego Stefano Vis-
contiego, z rodziny o podobnym statusie społecz-
nym (nie nobilis). Ustalono przy tym, że zawarcie
małżeństwa nastąpi, gdy Cecylia będzie miała dwa-
naście lat.

Wymienieni powyżej autorzy skomentowali, że
ślub w tak wczesnym wieku był legalny z punktu
widzenia Kościoła i władzy świeckiej, ale odbiegało
to od obowiązującej normy. Rodzina Cecylii zobo-
wiązała się wypłacić Viscontiemu posag. Jednak
z pierwszej raty, której wysokość ustalono do wy-
płaty w r. 1484, Visconti otrzymał o wiele za mało.
Przez następne lata nie było słychać ani o planach
związanych ze ślubem, ani o pieniądzach przekazy-
wanych przez rodzinę Viscontiemu. Autorzy uważa-
ją, że wskazywało by to na chęć ominięcia płacenia
posagu. W roku 1487 związek „pro verba” został
oficjalnie zerwany. Formalnie postarał się o to
Visconti, jak wynika z dokumentu, z powodu spra-
wy przeciw niemu wniesionej przez Cecylię (czyli jej
rodzinę), która dążyła do rozwiązania kontraktu.
W następnym roku życie rodziny toczyło się bez
zmian. Dopiero dokument z dnia 7 V 1489 świad-
czy, że musiały zajść ważne wydarzenia, rodzina
bowiem uzyskała zwrot majątku, który został zarek-
wirowany jeszcze ojcu Cecylii oraz różnego rodzaju
dodatkową pomoc, wskazującą na możnego protek-
tora. Cecylia zaś przestała mieszkać w rodzinnym
domu. Opierając się na tym dokumencie autorzy
wnioskują, że Lodovico mógł się związać z Cecylią
z początkiem roku 1489, gdy osiągnęła szesnasty rok
życia.

Tak więc wyraz „imperfecta” użyty przez Cecy-
lię po latach dla określenia jej wieku w czasie, gdy
poznała Lodovica i została sportretowana przez
Leonarda, byłby ogólną aluzją do jej niedojrzałości,

17, S. B a t a g 1 i a. Grandę dizionario della lingua italiana,
VII: Grav — Ing, Torino 1972, s. 443 — 444; autor wymienia 19
znaczeń słowa imperfetto, w punkcie 11: Immatura (Veta) —
ogólnie w znaczeniu wiek poprzedający dojrzałość; w punkcie 19:
Adolescente.

18 Shell, Sironi, o. c., s. 57.

19 W sierpniu r. 1490 Lodovico posyła biżuterię przyszłej
żonie. Na dworze Ferrary planowano w owym czasie trzy śluby:
Alfonsa d’Este z Anną Sforza, siostrą Lodovica, Isabelli d’Este
z Francesco Gonzagą z Mantui oraz Beatrice i Lodovica; por. F.
Malaguzzi Valeri, La corte di Lodovico il Moro, I: La vita
privata e l’arte a Milano nella seconda meta del ąuattrocento,
Milano 1913, s. 37.

tzw. zielonego wieku, co nie łączyło się z jej fizycz-
nym rozwojem17. Lodovięo il Moro, władca Medio-
lanu, liczący w r. 1489 trzydzieści siedem lat, od r.
1480 był żonaty „pro verba” z drugą córką księcia
Ferrary, Beatrice d’Bste (1475 — 1497)18. Ceremonię
ślubną planowano na rok 1490 19. Jednak Lodovico
przesuwał termin ślubu, co doprowadziło do napię-
tych stosunków między dworami obu państw. Zde-
cydowano w końcu, że ślub odbędzie się 16 I 1491.
Przyczyny tej opieszałości ujawnione zostały w ra-
portach Giacoma Trottiego, ambasadora księcia
d’Este w Mediolanie. W jednym z nich, z listopada
r. 1490, donosi on swemu władcy, że Lodovico
niechętny jest przybyciu Beatrice do Mediolanu ze
względu na swoją ukochaną Cecylię, która jest nie
tylko „bella come un fiore”, ale także „gravida”20.
Cecylia spodziewała się dziecka i po ślubie Lodovica
mieszkała nadal w Castello Sforzesco, lecz jej pozy-
cja uległa zmianie. Sytuacja stawała się trudna,
gdyż Beatrice szybko odkryła ten związek. W lutym
r. 1491, na trzy miesiące przed rozwiązaniem
„adolescent” Cecylia została obdarowana posiadłoś-
cią w Pavese i domem w Pavii, a po urodzeniu syna,
któremu nadano imię Cesare, otrzymała kolejną
posiadłość w Saronno21. W rok potem, w lipcu
1492, dziewiętnastoletnia Cecylia została wydana za
mąż za hrabiego Lodovica Carminati de Brambilla,
zwanego Bergamino. Zamieszkała wraz z mężem
i synem w pałacu Carmagnola w Mediolanie, będą-
cym prezentem Lodovica il Moro dla syna. Cecylia
zmarła w r. 1536.

Reasumując: z dokumentów wynika, że związek
Cecylii i Lodovica trwał od początku r. 1489 do
połowy r. 1492, między jej szesnastym a dziewięt-
nastym rokiem życia. Na tej podstawie Shell i Sironi
zaproponowali datę namalowania portretu przez
Leonarda na lata 1489—1490, jeszcze przed ślubem
Lodovica.

Leonardo sportretowal Cecylię w stroju hiszpań-
skim, według mody, która się przyjęła w Mediolanie
około r. 1490. Wykazał to Zdzisław Żygulski anali-

20 Malaguzzi V a 1 e r i, o. c., s. 503 — 504; fragment
listu Giacoma Trottiego z 8 XI 1490: „Io vado pensando
cum 1’animo se forsi il S. Ludovico non fosse molto contento
de la venuta qua de madonna Duchessa nostra, per rispecto
de ąuesta duchessa, per fugere de le zance come se fa, ou
veramente per respecto de ąuella sua inamorata che 1 tene
in castello et da per tuto dove il va, ala ąuale il vole tuto
il suo bene et e gravida et bella come un fiore, et spesso
me mena cum lui a vederla”.

21 Cecylia określona jest jako „adolescent” w dokumencie
z 12 II 1491; Shell, S i r o n i, o. c., s. 58. Posiadłość w Saronno
otrzymała 18 V 1491 (w tym dokumencie pomyłka kopisty);
tamże, s. 58.

59