DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.56678#0211
209
cej się liczby pendentywów od szczytu kopuły do dołu, gdzie było ich cztery, umożliwiała
umieszczanie w pendentywach wyższych większej liczby aniołów i proroków, a w najniż-
szych - wspomnianych hymnografów, znakomicie korespondujących z czterema ewangeli-
stami w pendentywach wspierających kopułę nawy z wizerunkiem Chrystusa Pantokratora.
Ten schemat ideowy i kompozycyjny obowiązywał także na ikonach królewskich, z któ-
rych jedna poświęcona była Hodegetrii w otoczeniu archaniołów i proroków, a druga -
Chrystusowi Pantokratorowi, w otoczeniu archaniołów i apostołów. Pewna ilość par takich
ikon zachowała się zwłaszcza w słowiańskich krajach bałkańskich oraz mołdawskich, lecz
przede wszystkim w ikonach zachodnioruskich dodano na dolnej ramie postacie czterech
hymnografów, stanowiących łącznik między nimi a kompozycjami kopuł cerkwi mołdaw-
skich, naśladujących najprawdopodobniej schemat ikonograficzny kopuły pareklezjonu
kościoła Chora (Karye Djami) - modelowej świątyni Konstantynopola wczesnego okresu
Paleologów.
Naturalnie pierwowzór ikonograficzny Marii z Jezusem w otoczeniu czterech hymno-
grafów, obecny w pareklezjonie Karye Djami, znacznie wyprzedzał czasowo powstanie
malowideł mołdawskich, lecz w żadnym innym miejscu nie stał się on równie popularny,
jak w zespole cerkwi mołdawskich 1. połowy wieku XVI, na którą też datowana jest zde-
cydowana większość ikon zachodnioruskich Hodegetrii w otoczeniu archaniołów, proro-
ków, Joachima i Anny oraz hymnografów.
Fakt, iż prorocy i hymnografowie adorowali w kopule wizerunki Matki Boskiej Orantki
z Jezusem Emmanuelem albo też Blachemiotissy, tj. trzymającej medalion z Jezusem, a nie
Hodegetrii, tak jak na ikonach, przypisywałbym konwencji przedstawieniowej, która od
początku rezerwowała koliste formy podobrazia, tj. pieczęcie, monety, tonda, na wizerunki
Marii w typie, który występuje też w owych kopułach i doskonale się w nie wpisuje. Okrą-
gły medalion na piersiach Marii z obrazem Chrystusa wydaje się wówczas tym właściwym
- niematerialnym zwornikiem, spajającym cały układ pod względem ideowo-kompo-
zycyjnym.
Natomiast nie wydaje się, iż podobne argumenty, osadzone jedynie w konwencji, mogły
leżeć u podstaw wyboru typu Marii w ikonach, w których otaczają ją prorocy. W licznych
ikonach reprezentujących ten popularny typ epoki Paleologów z wieku XV-XVI: greckich,
bułgarskich, serbskich, wołoskich, mołdawskich i zachodnioruskich, w przytłaczającej
większości jest to Hodegetria. W przypadkach pozostałych - Eleusa. Ta pierwsza wydaje
się naturalnie predestynowana do tego typu rozbudowanego schematu ideowego przez
wzgląd na akcentowaną w nim rolę Matki Boskiej, jako „Przewodniczki” wskazującej
swojego Syna jako Zbawcę i zarazem Nauczyciela, którego nauczycielski urząd, tak jak
w przypadku proroków, akcentowany jest przez trzymany przez niego zwój lub niekiedy
księgę. Bardziej hieratyczny charakter tego typu odpowiada treści cytatów na zwojach
proroków, Joachima i Anny oraz hymnografów, wychwalających rolę Marii w akcie Wcie-
lenia oraz jego zbawcze znaczenie dla całej ludzkości, reprezentowanej przez zastępy
świętych w polach otaczających Marię i Jezusa. Wizerunki Eleusy, bardziej intymne, mniej
pasowały do przekazania tego rozbudowanego przesłania, tym bardziej iż liryzm w nich
zawarty bardziej odwoływał się z jednej strony do uczuć macierzyńskich łączących Matkę
z Synem, a z drugiej w zdecydowanie mniejszym stopniu akcentował rolę i posłannictwo
Matki, a w większym - przyszłą mękę Jezusa.
Ujęcie postaci apostołów i proroków w półpostaci w polach bocznych ikon, częste
w ikonach mołdawskich w ciągu całego wieku XVI po wiek XVII, a w ikonach zachodnio-
ruskich od około połowy wieku XVI, miało według opinii I. Sabados wynikać z naślado-
cej się liczby pendentywów od szczytu kopuły do dołu, gdzie było ich cztery, umożliwiała
umieszczanie w pendentywach wyższych większej liczby aniołów i proroków, a w najniż-
szych - wspomnianych hymnografów, znakomicie korespondujących z czterema ewangeli-
stami w pendentywach wspierających kopułę nawy z wizerunkiem Chrystusa Pantokratora.
Ten schemat ideowy i kompozycyjny obowiązywał także na ikonach królewskich, z któ-
rych jedna poświęcona była Hodegetrii w otoczeniu archaniołów i proroków, a druga -
Chrystusowi Pantokratorowi, w otoczeniu archaniołów i apostołów. Pewna ilość par takich
ikon zachowała się zwłaszcza w słowiańskich krajach bałkańskich oraz mołdawskich, lecz
przede wszystkim w ikonach zachodnioruskich dodano na dolnej ramie postacie czterech
hymnografów, stanowiących łącznik między nimi a kompozycjami kopuł cerkwi mołdaw-
skich, naśladujących najprawdopodobniej schemat ikonograficzny kopuły pareklezjonu
kościoła Chora (Karye Djami) - modelowej świątyni Konstantynopola wczesnego okresu
Paleologów.
Naturalnie pierwowzór ikonograficzny Marii z Jezusem w otoczeniu czterech hymno-
grafów, obecny w pareklezjonie Karye Djami, znacznie wyprzedzał czasowo powstanie
malowideł mołdawskich, lecz w żadnym innym miejscu nie stał się on równie popularny,
jak w zespole cerkwi mołdawskich 1. połowy wieku XVI, na którą też datowana jest zde-
cydowana większość ikon zachodnioruskich Hodegetrii w otoczeniu archaniołów, proro-
ków, Joachima i Anny oraz hymnografów.
Fakt, iż prorocy i hymnografowie adorowali w kopule wizerunki Matki Boskiej Orantki
z Jezusem Emmanuelem albo też Blachemiotissy, tj. trzymającej medalion z Jezusem, a nie
Hodegetrii, tak jak na ikonach, przypisywałbym konwencji przedstawieniowej, która od
początku rezerwowała koliste formy podobrazia, tj. pieczęcie, monety, tonda, na wizerunki
Marii w typie, który występuje też w owych kopułach i doskonale się w nie wpisuje. Okrą-
gły medalion na piersiach Marii z obrazem Chrystusa wydaje się wówczas tym właściwym
- niematerialnym zwornikiem, spajającym cały układ pod względem ideowo-kompo-
zycyjnym.
Natomiast nie wydaje się, iż podobne argumenty, osadzone jedynie w konwencji, mogły
leżeć u podstaw wyboru typu Marii w ikonach, w których otaczają ją prorocy. W licznych
ikonach reprezentujących ten popularny typ epoki Paleologów z wieku XV-XVI: greckich,
bułgarskich, serbskich, wołoskich, mołdawskich i zachodnioruskich, w przytłaczającej
większości jest to Hodegetria. W przypadkach pozostałych - Eleusa. Ta pierwsza wydaje
się naturalnie predestynowana do tego typu rozbudowanego schematu ideowego przez
wzgląd na akcentowaną w nim rolę Matki Boskiej, jako „Przewodniczki” wskazującej
swojego Syna jako Zbawcę i zarazem Nauczyciela, którego nauczycielski urząd, tak jak
w przypadku proroków, akcentowany jest przez trzymany przez niego zwój lub niekiedy
księgę. Bardziej hieratyczny charakter tego typu odpowiada treści cytatów na zwojach
proroków, Joachima i Anny oraz hymnografów, wychwalających rolę Marii w akcie Wcie-
lenia oraz jego zbawcze znaczenie dla całej ludzkości, reprezentowanej przez zastępy
świętych w polach otaczających Marię i Jezusa. Wizerunki Eleusy, bardziej intymne, mniej
pasowały do przekazania tego rozbudowanego przesłania, tym bardziej iż liryzm w nich
zawarty bardziej odwoływał się z jednej strony do uczuć macierzyńskich łączących Matkę
z Synem, a z drugiej w zdecydowanie mniejszym stopniu akcentował rolę i posłannictwo
Matki, a w większym - przyszłą mękę Jezusa.
Ujęcie postaci apostołów i proroków w półpostaci w polach bocznych ikon, częste
w ikonach mołdawskich w ciągu całego wieku XVI po wiek XVII, a w ikonach zachodnio-
ruskich od około połowy wieku XVI, miało według opinii I. Sabados wynikać z naślado-