DOI Artikel:
Sobala, Michał: Krakowska rezydencja arcybiskupów gnieźnieńskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.31348#0072
jednocześnie posesja tnłrtt WMros, położona we wschodniej pierzei ulicy Grodzkiej,
po południowej stronie kościoła św. Marcina, na której znajdował się potwierdzo-
ny w źródłach dwórk Zmiana lokalizacji rezydencji arcybiskupów w okresie no-
wożytnym nastąpiła z inicjatywy prymasa Jana Łaskiego (1510-1531), który w roku
1529 pozyskał z zamiarem wzniesienia nowej siedziby dogodną narożną parcelę
z domem kanoniczym, położoną w pobliżu dotychczasowej działki arcybiskupiej,
po przeciwnej stronie ulicy Grodzkiej - przy kościele św. IdziegoŁ Podwawelska
posesja extra imiros, wraz z będącą w złym stanie zabudową starej rezydencji,
została w roku 1523 przekazana na rzecz monarchy, powiększając teren zaplecza
zamkowego^. Alienacja drugiej własności przynależnej arcybiskupom ex anfayao,
3 Zob. niżej, przyp. 6. Dalszych badań wymagać będzie ustalenie relacji funkcjonalnej arcybisku-
piej zabudowy rezydencjonalnej extra muros i tej usytuowanej wewnątrz miasta, przy kościele
św. Marcina.
4 Pierwsza znana wzmianka o posesji usytuowanej naprzeciw kościoła św. Idziego, obok młyna
na Rudawce, pochodzi z r. 1398. - znajdował się na niej murowany dom należący do braci herbu
jelita: Klemensa, Stanisława z Gozdnej i jakuba z Mnina. W r. 1411 została nabyta od jelitków
przez braci herbu jastrzębiec: Marcina, Ścibora i Wojciecha, a następnie przekazana przez
Wojciecha (w latach 1412-1423 stołecznego ordynariusza) na własność krakowskiej kapitule
katedralnej w zamian za dwie dziesięciny snopowe ze stołu biskupiego dla prebendy kaplicy
prywatnego zamku biskupa w Rytwianach. W ciągu XV w. w domu kanoniczym „ex opposi-
to ecclesie s. Egidi" rezydowali m.in. Stanisław Latowski, Jan Gruszczyński, Jan Rzeszowski,
Stanisław z Kurozwęk. W łatach 1506-1512 kanonię zajmował Andrzej Łaski, którego brat Jan
(zamieszkujący ją w przeszłości jako sekretarz kanclerza Stanisława Kurozwęckiego) postarał
się o nadanie mu jej w dożywocie w r. 1507. Dokument z r. 1518 zaświadcza przekazanie domu
„in solidum" Janowi Jarosławowi z Łaska, bratankowi prymasa. W r. 1525, po ustąpieniu z zaj-
mowanej kanonii Jana Jarosława, obejmują ją czasowo inni kanonicy (jako ostatni mieszkał
w niej wówczas, od maja 1529 r., Samuel Maciejowski). Ostatecznie, w wyniku transakcji zawartej
z kapitułą krakowską 20 X 1529 r., na mocy uchwały z 6 X tegoż roku, związana z Łaskimi od
ćwierć wieku posesja stała się - na blisko trzy stulecia - własnością arcybiskupstwa przeznaczoną
na rezydencję prymasowską. W zamian kapituła uzyskała przyznanie dziesięcin z nowaliów
w jej dobrach pabianickich, położonych na terenie diecezji gnieźnieńskiej, co nastąpiło poprzez
odnowienie przez prymasa Łaskiego 21 X 1529 r. przywileju Jana Gruszczyńskiego z 26 IV
1468 r. Zob.: Starodawne Prawu Polskiego Pomniki, t. VIII, cz. 2,wyd. B. Ulanowski, Kraków 1886,
nr 7548 (s. 580), nr 7549 (s. 580), nr 7678 (s. 594), nr 7707 (s. 599), nr 9799 (s. 818), 10441 (s. 897),
nr 10442 (s. 897); J. Długosz, Liber bene/lcloram, 1.1, s. 190; Cracoida artl/lcum. Sappłementa.
Teksty źródłowe do dziejów kaltary i sztuki z archiwaliów kurialnych i kapitalnych w Krakowie
1441-1450, wybrał i oprać. B. Przybyszewski, t. IV Kraków 1993, nr 295, 303, 575; Wypisy źród-
łowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitalnych i kurialnych krakowskich (dalej: Wypisy),
oprać. B. Przybyszewski, Kraków 1970 (= Źródła do dziejów Wawelu, 5), nr 72 (s. 42-43), nr 197
(s. 112), nr 286 (s. 163-164), nr 334, przyp. 1 (s. 183-185); Kraków 1984 (= ibidem, 11, cz. 1), nr 359
(s. 180); nr 364 (s. 182-183); Kraków 1986 (- ibidem, 11, cz. 2), nr 461 (s. 42-43); J. Korytkowski,
Arcybiskupi, t. II, s. 672 (przyp. 2), 713,719 (przyp. 1); W. Niewalda, H. Rojkowska, Budynek przy
ul. Grodzkiej 65 w Krakowie (Urząd Skarbowy), dokumentacja historyczno-konserwatorska,
dokumentacja z badań architektonicznych, Kraków 2007, mps w Archiwum Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie, s. 3-5, 23-28; K. Śmigiel, Rezydencje, s. 274-275.
5 Wcześniej, w r. 1519, prymas za zgodą kapituły oddał na wpół zrujnowaną dawną siedzibę w do-
żywotnią dzierżawę Marcinowi Myszkowskiemu z Mirowa podstolemu krakowskiemu i jego
małżonce, swej bratanicy, Zuzannie z Łaskich, którzy zostali zobowiązani do jej szeroko zakro-
jonej odbudowy. Po ich śmierci posesja miała wrócić w użytkowanie arcybiskupów. Zapewne
niemożność wywiązania się z warunków kontraktu spowodowała rychłe odstąpienie od niego
Myszkowskich. 23 X1523 r. pozostający od ponad stu lat w posiadaniu arcybiskupstwa obszerny
plac pod północnym zboczem Wawelu przeszedł na „wieczystą" i „nieograniczoną" własność
królewską (zob.: J. Korytkowski, Arcybiskupi, t. II, s. 653-655 [przyp. 1], 671-672 [przyp. 2];
Wypisy 5, nr 334, przyp. 1 [s. 183-185]; K. Śmigiel, Rezydencje, s. 274-275). Na podstawie analizy
dokumentów z tego okresu można wnioskować, że jeszcze w r. 1519 Jan Łaski zamierzał przy-
wrócić rezydencję arcybiskupią w jej uprzedniej lokalizacji. Na decyzję o podarowaniu posesji
70
ARTYKUŁY
Michał Sobala
po południowej stronie kościoła św. Marcina, na której znajdował się potwierdzo-
ny w źródłach dwórk Zmiana lokalizacji rezydencji arcybiskupów w okresie no-
wożytnym nastąpiła z inicjatywy prymasa Jana Łaskiego (1510-1531), który w roku
1529 pozyskał z zamiarem wzniesienia nowej siedziby dogodną narożną parcelę
z domem kanoniczym, położoną w pobliżu dotychczasowej działki arcybiskupiej,
po przeciwnej stronie ulicy Grodzkiej - przy kościele św. IdziegoŁ Podwawelska
posesja extra imiros, wraz z będącą w złym stanie zabudową starej rezydencji,
została w roku 1523 przekazana na rzecz monarchy, powiększając teren zaplecza
zamkowego^. Alienacja drugiej własności przynależnej arcybiskupom ex anfayao,
3 Zob. niżej, przyp. 6. Dalszych badań wymagać będzie ustalenie relacji funkcjonalnej arcybisku-
piej zabudowy rezydencjonalnej extra muros i tej usytuowanej wewnątrz miasta, przy kościele
św. Marcina.
4 Pierwsza znana wzmianka o posesji usytuowanej naprzeciw kościoła św. Idziego, obok młyna
na Rudawce, pochodzi z r. 1398. - znajdował się na niej murowany dom należący do braci herbu
jelita: Klemensa, Stanisława z Gozdnej i jakuba z Mnina. W r. 1411 została nabyta od jelitków
przez braci herbu jastrzębiec: Marcina, Ścibora i Wojciecha, a następnie przekazana przez
Wojciecha (w latach 1412-1423 stołecznego ordynariusza) na własność krakowskiej kapitule
katedralnej w zamian za dwie dziesięciny snopowe ze stołu biskupiego dla prebendy kaplicy
prywatnego zamku biskupa w Rytwianach. W ciągu XV w. w domu kanoniczym „ex opposi-
to ecclesie s. Egidi" rezydowali m.in. Stanisław Latowski, Jan Gruszczyński, Jan Rzeszowski,
Stanisław z Kurozwęk. W łatach 1506-1512 kanonię zajmował Andrzej Łaski, którego brat Jan
(zamieszkujący ją w przeszłości jako sekretarz kanclerza Stanisława Kurozwęckiego) postarał
się o nadanie mu jej w dożywocie w r. 1507. Dokument z r. 1518 zaświadcza przekazanie domu
„in solidum" Janowi Jarosławowi z Łaska, bratankowi prymasa. W r. 1525, po ustąpieniu z zaj-
mowanej kanonii Jana Jarosława, obejmują ją czasowo inni kanonicy (jako ostatni mieszkał
w niej wówczas, od maja 1529 r., Samuel Maciejowski). Ostatecznie, w wyniku transakcji zawartej
z kapitułą krakowską 20 X 1529 r., na mocy uchwały z 6 X tegoż roku, związana z Łaskimi od
ćwierć wieku posesja stała się - na blisko trzy stulecia - własnością arcybiskupstwa przeznaczoną
na rezydencję prymasowską. W zamian kapituła uzyskała przyznanie dziesięcin z nowaliów
w jej dobrach pabianickich, położonych na terenie diecezji gnieźnieńskiej, co nastąpiło poprzez
odnowienie przez prymasa Łaskiego 21 X 1529 r. przywileju Jana Gruszczyńskiego z 26 IV
1468 r. Zob.: Starodawne Prawu Polskiego Pomniki, t. VIII, cz. 2,wyd. B. Ulanowski, Kraków 1886,
nr 7548 (s. 580), nr 7549 (s. 580), nr 7678 (s. 594), nr 7707 (s. 599), nr 9799 (s. 818), 10441 (s. 897),
nr 10442 (s. 897); J. Długosz, Liber bene/lcloram, 1.1, s. 190; Cracoida artl/lcum. Sappłementa.
Teksty źródłowe do dziejów kaltary i sztuki z archiwaliów kurialnych i kapitalnych w Krakowie
1441-1450, wybrał i oprać. B. Przybyszewski, t. IV Kraków 1993, nr 295, 303, 575; Wypisy źród-
łowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitalnych i kurialnych krakowskich (dalej: Wypisy),
oprać. B. Przybyszewski, Kraków 1970 (= Źródła do dziejów Wawelu, 5), nr 72 (s. 42-43), nr 197
(s. 112), nr 286 (s. 163-164), nr 334, przyp. 1 (s. 183-185); Kraków 1984 (= ibidem, 11, cz. 1), nr 359
(s. 180); nr 364 (s. 182-183); Kraków 1986 (- ibidem, 11, cz. 2), nr 461 (s. 42-43); J. Korytkowski,
Arcybiskupi, t. II, s. 672 (przyp. 2), 713,719 (przyp. 1); W. Niewalda, H. Rojkowska, Budynek przy
ul. Grodzkiej 65 w Krakowie (Urząd Skarbowy), dokumentacja historyczno-konserwatorska,
dokumentacja z badań architektonicznych, Kraków 2007, mps w Archiwum Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie, s. 3-5, 23-28; K. Śmigiel, Rezydencje, s. 274-275.
5 Wcześniej, w r. 1519, prymas za zgodą kapituły oddał na wpół zrujnowaną dawną siedzibę w do-
żywotnią dzierżawę Marcinowi Myszkowskiemu z Mirowa podstolemu krakowskiemu i jego
małżonce, swej bratanicy, Zuzannie z Łaskich, którzy zostali zobowiązani do jej szeroko zakro-
jonej odbudowy. Po ich śmierci posesja miała wrócić w użytkowanie arcybiskupów. Zapewne
niemożność wywiązania się z warunków kontraktu spowodowała rychłe odstąpienie od niego
Myszkowskich. 23 X1523 r. pozostający od ponad stu lat w posiadaniu arcybiskupstwa obszerny
plac pod północnym zboczem Wawelu przeszedł na „wieczystą" i „nieograniczoną" własność
królewską (zob.: J. Korytkowski, Arcybiskupi, t. II, s. 653-655 [przyp. 1], 671-672 [przyp. 2];
Wypisy 5, nr 334, przyp. 1 [s. 183-185]; K. Śmigiel, Rezydencje, s. 274-275). Na podstawie analizy
dokumentów z tego okresu można wnioskować, że jeszcze w r. 1519 Jan Łaski zamierzał przy-
wrócić rezydencję arcybiskupią w jej uprzedniej lokalizacji. Na decyzję o podarowaniu posesji
70
ARTYKUŁY
Michał Sobala