Modus: Prace z historii sztuki (15.2015)

i. Kraków, pałac arcybisku-
pów gnieźnieńskich, prze-
krójskrzydła zachodniego,
1798, ANKr, ABM, sygn. Pł.
Arch. Grodzka 65. Fot. ANKr

podrzędną wobec właściwego korpusu o de facto oficy-
nowej łokalizacji. Świadczy o tym również nieregular-
ny, zdradzający wielofazowość rozstaw i zróżnicowanie
wymiarów otworów najdłuższej (liczącej łącznie blisko
45 m) południowej elewacji gmachu, której w trakcie
siedemnastowiecznej transformacji nie nadano jednolitej,
spójnej formy właściwej nowożytnej fasadzie pałacowej.
Harmonijnym, skomponowanym układem kontrastowały
z nią elewacje jednorodnej struktury korpusu. Zachodni
masyw zabudowy wyróżniała nadto skala i forma zwień-
czenia w postaci wysokiego łamanego dachu, stanowiące-
go dominantę zespołu arcybiskupiej rezydencji (il. 1).
W programie przyziemia pałacu czytelny jest podział
na część mieszkalno-administracyjną i gospodarczo-ma-
gazynową. Wyróżnić można sześć odrębnych mieszkań,
składających się przeważnie z dużej izby i przyległej sionki
lub alkierza, usytuowanych kolejno: w skrzydle wschod-
nim, wschodnich osiach skrzydła południowego oraz
przyulicznej osi skrzydła zachodniego (il. 2). Zaplecze
usługowe zapewniały pozostałe wnętrza parteru, zwłaszcza w zachodniej partii
gmachu, gdzie znajdowały się obszerne pomieszczenia kuchni, piekarni i spiżarni,
a w kondygnacji piwnicznej - sklepiona, wsparta na filarach stajnia, powstała
w latach siedemdziesiątych XVII wieku (jej przekrój ukazuje pomiar z r. 1798;

2. Kraków, pałac arcybi-
skupów gnieźnieńskich,
rekonstrukcja dyspozycji
przyziemia w 2. poł. XV!II w.
wg inwentarza z r. 1767
i pomiaru z r. 1798:1. „bra-
ma wjezdna od wschodu
słońca"; 2. „izba pierwsza";
3. „spiżarka"; 4. „izba dru-
ga" (w niej „przepierzenie");
5. „kuchenka"; 6. „izba
trzecia"; 7. „ałkierzyk";
8. „ałkierzyk mniejszy"
(pod „wschodami na górę");
9. „sionka"; 10.-n. „offi-
cyna pierwsza" („sionka"
i „stancja"); 12.-13. „officy-
na druga" („druga stancja"
i „druga sionka"); 14. „Prze-
chód do pieca i na strych
schody"; 15. „szyja muro-
wana" (nad schodami do
piwnic); 16. „ganek w dzie-
dzińcu nad wschodami idąc
do pokojów"; 17. „sień"
i „kuchnia wiełka"; 18. „pie-
karnia"; 19.„spiżarnia";
20. „studnia nowo wybita";
21. „izba wiełka" (w niej
„przepierzenie"); 22. „druga
izba"; 23.-24. „komórki"
(wg inwentarza z r. 1777);
25. „miejsce potrzebne"
(pod „wschodami na górę");
26. „tyłna brama ku zamko-
wi". Rys. i oprać, autor

zob. il. i). Sądzić należy, że układ przyziemia i piwnic mającego znacznie starszą
metrykę skrzydła południowego zachował w dużym stopniu wcześniejszą postać,
jedyną istotną zmianą wprowadzoną podczas siedemnastowiecznej przebudowy
była z pewnością nowa aranżacja przestrzeni komunikacyjnej, sieni przejazdowej
i klatki schodowej, które zajęły odpowiednio zachodnią i środkową oś dawnego
średniowiecznego dormHk
Schody prowadzące na piętro pałacu dostępne były bezpośrednio z dziedziń-
ca poprzez drzwi umieszczone tuż obok portalu tylnej bramy. Ich usytuowanie,
plan i opis jednoznacznie wskazują, że stanowiły integralny element nadrzędnej,
ekskluzywnej przestrzeni reprezentacyjnej rezydencji, wyraźnie wyodrębnionej
i odseparowanej od pomieszczeń przyziemia^. Przestronna trójbiegowa klat-
ka schodowa oświetlona była wielkimi czterokwaterowymi oknami, dwoma
od południa i trzecim od strony dziedzińca, znajdującym się już na poziomie
otwartego na schody wnętrza obszernej sieni (il. 2, 3). Usytuowana w zachod-
niej części południowego skrzydła sień (powstała po zniesieniu pierwotnych
43 Trójdzielny plan najstarszej budowli założenia pozostał wyraźnie czytelny w układzie zabu-
dowy do końca XVIII w., zob. il. 2: nr 6, 7, 8, 25, 26 (nr 6 - oś wschodnia; 7, 8, 25 - oś środkowa
z wtórnym podziałem; 26 - oś zachodnia). Mniej pewna, gdyż oparta głównie na analizie źródeł
pośrednich, jest natomiast rekonstrukcja zasięgu wzniesionego w pierwszej połowie XVI w.
pierwotnego skrzydła zachodniego, które przed dokonaną w XVII w. gruntowną przebudową
było najprawdopodobniej węższe, jednotraktowe - zajmowało przypuszczalnie całą głębokość
działki arcybiskupiej na osi północ-południe, lecz nie przylegało od zachodu do granicy są-
siedniej posesji, zob. ił. 2: nr 21,18,17,19.
44 Gradacja funkcji zaznaczała się szczególnie w różnicy wysokości obydwu kondygnacji. Na
podstawie pomiaru z r. 1798 (zob. il. 1) można stwierdzić, że wnętrza parteru mierzyły ok. 3,5 m,
natomiast piętra - ok. 5 m.

78

ARTYKUŁY

Michał Sobata