DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: O nietypowych cechach nastawy ołtarzowej Michała z Augsburga w kościele Mariackim w Gdańsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.43645#0029
i kolumienek10, pośród których stali apostołowie i Maria11, zaś na wierzchołku
widniało wyobrażenie Chrystusa wstępującego do nieba - nie ma jednak pewno-
ści, że figury te były pierwotne.
Większość badaczy przypuszczała, że późniejszym uzupełnieniem nastawy
były sceny chrystologiczne namalowane na odwrocie korpusu12, należy jednak
zauważyć, że stylistycznie nawiązywały one do pozostałych partii malarskich. Nie
jest wykluczone, że opracowanie tyłu korpusu przewidziane było od początku13.
Wskazywać na to może fakt, że malowidłami ozdobione są rewersy'' stałych
skrzydeł oraz odwrocie predelli, a na tylnej ścianie mensy ołtarzowej znajduje
się kamienny relief wykazujący-7 ścisłe związki natury treściowej, artystycznej
10 Hirsch, Die Oberpfarrkirche von St. Marlen..., s. 444-445.
11 Z zaginioną Marią ze zwieńczenia utożsamia się figurę z kaplicy pałacowej w Waplewie
Wielkim. Przypuszczenie to nie jest pozbawione podstaw, całkowitej pewności jednak nie ma.
Według Bernharda Schmida rzeźba prawdopodobnie pochodzi z tego retabulum (Bernhard
Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, Bd. 3, Pomesanien, H. 13, Der
Kreis Stuhm, Danzig 1909, s. 366-367, il. 143). Willi Drost wskazał na akwarelę A.L. Randta
z 1823 r. ukazującą w zwieńczeniu gdańskiej nastawy7 Marię w koronie z Dzieciątkiem na lewej
ręce i z berłem w prawej dłoni, stojącą na księżycu. Ma ona sylwetę rzeczywiście bardzo zbliżoną
do rzeźby w Waplewie, jednak stopień ogólności tego przekazu uniemożliwia jednoznaczne
rozstrzygnięcie kwestii, czy są one identyczne (Willi Drost, Kunstdenkmaler der Stadt Danzig, Bd. 4,
Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschatze, Stuttgart 1963, s. 76, 89, il. 18, tabl. 19). Figura
z Waplewa odznacza się odmiennymi od rzeźb retabulum cechami stylistycznymi, które wskazują,
że powstała w warsztacie Mistrza Pawła, zob. Woziński, Michał z Augsburga..., s. 49-50, il. 68-69.
12 Wyobrażenia te utrzymane są w stylistyce malowideł na skrzydłach. Drost (Kunstdenkmaler
der Stadt Danzig..., s. 86) przypuszcza, że powstały7 po 1525 r., na co ma wskazywać ich
konsekwentnie chrystologiczna tematyka, odzwierciedlająca wpływy idei reformacyjnych. Hirsch
(Die Oberpfarrkirche von St. Marien..., s. 443-444, przyp. 2) podał informację, że malowidła
na odwrotnej stronie szafy wykonał w 1539 r. Mistrz Merten. Bogna Jakubowska (zob. Michel, [hasło
w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), Warszawa 1993,
s. 504) datuje tę partię na po 1517 r., Katarzyna Cieślak (Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą.
Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Wrocław 2000, s. 106-108), doszukawszy
się luterańskich treści i powinowactw z malowidłami Schonincka w Dworze Artusa w Gdańsku,
datowała obrazy7 na odwrocie korpusu retabulum na okres pomiędzy 1539 a śmiercią Pankracego
Klemme w7 1547 r., który mógł być jej zdaniem pomysłodawcą tej dekoracji.
13 Odmienną hipotezę wysunęła Cieślak (Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą..., s. 109),
twierdząc, że „już sam pomysł dekorowania odwrocia retabulum jest rezultatem łuterańskiej kon-
cepcji komunii sub utraąue specie”. Należy jednak zauważyć, że wiele nastaw ołtarzowych okresu
przedreformacyjnego miało ozdobione obrazami odwrocia. W ostatnim czasie ukazało się kilka
prac omawiających to zagadnienie, zob. Johannes Tripps, Ruckseiten spdtgotischer Retabel. Fragen
zu Funktion, Form und Dekoration. Beitrag gehalten innerhalb des Vortragszy7klus zu Ehren von
Dr. Renate Kroos am Zentralinstitut fur Kunstgeschichte in Miinchen, Marz 2001, s. 1 -7 (http://www.
tizian.khi.uni-heidelberg.de/ep/tripps-retabel.html); Jórg Rosenfeld, Malerische Retabel-Ruckseiten.
Prolegomena zu Bedingungen und Móglichkeiten des Abseitigen vornehmlich nordalpiner Kunst des
spdten Mittelalters und derfrilhen Neuzeit [w:] Kunst und Liturgie. Choranlagen des Spatmittelal-
ters - ihre Architektur, Ausstattung und Nutzung, Hg. Anna Moraht-Fromm, Memmingen 2003,
s. 253-338; Christian Nikolaus Opitz, Die Heiligen hinter dem Altar. Uberlegungen zu Gestaltung
und Benutzung von Retabelruckseiten im Spatmittelalter, „Wallraf-Richartz-Jahrbuch” 2006, Bd. 67
s. 161-193; Robert Suckale, Die Erneuerung der Malkunst vor Durer, Bd. 1, Petersberg 2009, s. 448.
27
O nietypowych
cechach
nastawy
ołtarzowej...
widniało wyobrażenie Chrystusa wstępującego do nieba - nie ma jednak pewno-
ści, że figury te były pierwotne.
Większość badaczy przypuszczała, że późniejszym uzupełnieniem nastawy
były sceny chrystologiczne namalowane na odwrocie korpusu12, należy jednak
zauważyć, że stylistycznie nawiązywały one do pozostałych partii malarskich. Nie
jest wykluczone, że opracowanie tyłu korpusu przewidziane było od początku13.
Wskazywać na to może fakt, że malowidłami ozdobione są rewersy'' stałych
skrzydeł oraz odwrocie predelli, a na tylnej ścianie mensy ołtarzowej znajduje
się kamienny relief wykazujący-7 ścisłe związki natury treściowej, artystycznej
10 Hirsch, Die Oberpfarrkirche von St. Marlen..., s. 444-445.
11 Z zaginioną Marią ze zwieńczenia utożsamia się figurę z kaplicy pałacowej w Waplewie
Wielkim. Przypuszczenie to nie jest pozbawione podstaw, całkowitej pewności jednak nie ma.
Według Bernharda Schmida rzeźba prawdopodobnie pochodzi z tego retabulum (Bernhard
Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, Bd. 3, Pomesanien, H. 13, Der
Kreis Stuhm, Danzig 1909, s. 366-367, il. 143). Willi Drost wskazał na akwarelę A.L. Randta
z 1823 r. ukazującą w zwieńczeniu gdańskiej nastawy7 Marię w koronie z Dzieciątkiem na lewej
ręce i z berłem w prawej dłoni, stojącą na księżycu. Ma ona sylwetę rzeczywiście bardzo zbliżoną
do rzeźby w Waplewie, jednak stopień ogólności tego przekazu uniemożliwia jednoznaczne
rozstrzygnięcie kwestii, czy są one identyczne (Willi Drost, Kunstdenkmaler der Stadt Danzig, Bd. 4,
Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschatze, Stuttgart 1963, s. 76, 89, il. 18, tabl. 19). Figura
z Waplewa odznacza się odmiennymi od rzeźb retabulum cechami stylistycznymi, które wskazują,
że powstała w warsztacie Mistrza Pawła, zob. Woziński, Michał z Augsburga..., s. 49-50, il. 68-69.
12 Wyobrażenia te utrzymane są w stylistyce malowideł na skrzydłach. Drost (Kunstdenkmaler
der Stadt Danzig..., s. 86) przypuszcza, że powstały7 po 1525 r., na co ma wskazywać ich
konsekwentnie chrystologiczna tematyka, odzwierciedlająca wpływy idei reformacyjnych. Hirsch
(Die Oberpfarrkirche von St. Marien..., s. 443-444, przyp. 2) podał informację, że malowidła
na odwrotnej stronie szafy wykonał w 1539 r. Mistrz Merten. Bogna Jakubowska (zob. Michel, [hasło
w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), Warszawa 1993,
s. 504) datuje tę partię na po 1517 r., Katarzyna Cieślak (Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą.
Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Wrocław 2000, s. 106-108), doszukawszy
się luterańskich treści i powinowactw z malowidłami Schonincka w Dworze Artusa w Gdańsku,
datowała obrazy7 na odwrocie korpusu retabulum na okres pomiędzy 1539 a śmiercią Pankracego
Klemme w7 1547 r., który mógł być jej zdaniem pomysłodawcą tej dekoracji.
13 Odmienną hipotezę wysunęła Cieślak (Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą..., s. 109),
twierdząc, że „już sam pomysł dekorowania odwrocia retabulum jest rezultatem łuterańskiej kon-
cepcji komunii sub utraąue specie”. Należy jednak zauważyć, że wiele nastaw ołtarzowych okresu
przedreformacyjnego miało ozdobione obrazami odwrocia. W ostatnim czasie ukazało się kilka
prac omawiających to zagadnienie, zob. Johannes Tripps, Ruckseiten spdtgotischer Retabel. Fragen
zu Funktion, Form und Dekoration. Beitrag gehalten innerhalb des Vortragszy7klus zu Ehren von
Dr. Renate Kroos am Zentralinstitut fur Kunstgeschichte in Miinchen, Marz 2001, s. 1 -7 (http://www.
tizian.khi.uni-heidelberg.de/ep/tripps-retabel.html); Jórg Rosenfeld, Malerische Retabel-Ruckseiten.
Prolegomena zu Bedingungen und Móglichkeiten des Abseitigen vornehmlich nordalpiner Kunst des
spdten Mittelalters und derfrilhen Neuzeit [w:] Kunst und Liturgie. Choranlagen des Spatmittelal-
ters - ihre Architektur, Ausstattung und Nutzung, Hg. Anna Moraht-Fromm, Memmingen 2003,
s. 253-338; Christian Nikolaus Opitz, Die Heiligen hinter dem Altar. Uberlegungen zu Gestaltung
und Benutzung von Retabelruckseiten im Spatmittelalter, „Wallraf-Richartz-Jahrbuch” 2006, Bd. 67
s. 161-193; Robert Suckale, Die Erneuerung der Malkunst vor Durer, Bd. 1, Petersberg 2009, s. 448.
27
O nietypowych
cechach
nastawy
ołtarzowej...