DOI article:
Woziński, Andrzej: O nietypowych cechach nastawy ołtarzowej Michała z Augsburga w kościele Mariackim w Gdańsku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.43645#0039
Poliptyk Michała z Augsburga, a takie jego słaba artystycznie replika z Ostro-
witego (Muzeum Narodowe w Gdańsku), należą do nielicznej grupy retabulów
o obustronnie rzeźbionych skrzydłach wewnętrznych. W dziełach pruskich
dochodzi jednak rys szczególny - otóż po zamknięciu skrzydeł wewnętrznych,
partie reliefowe sąsiadują z kwaterami malowanymi na awersach drugiej pary
ruchomych skrzydeł. Zestawienie - rzeźba w centrum i malarstwo po bokach
jest typowe dla uroczystych odsłon wielu nastaw późnogotyckich40, natomiast
w innych otwarciach jest czymś wyjątkowym. Poza retabulami gdańskim
i z Ostrowitego podobna dyspozycja gatunków artystycznych w otwarciu innym
aniżeli świąteczne pojawia się jedynie w nastawach w Oberwesel z 1331 r. i z około
1370 r. z zamku Tiroł (Landesmuseum Ferdinandeum w Innsbrucku)41, jednakże
o ile w pruskich dziełach malarstwo i rzeźba w omawianych odsłonach wystę-
pują w równowadze, o tyle w przytoczonych realizacjach z XIV w. zdecydo-
wanie dominującym medium jest malarstwo, natomiast rzeźbiony jest jedynie
krucyfiks, który ponadto był zdejmowany, aby umożliwić otwieranie skrzydeł.
W świetle podniesionych pokrewieństw obejmujących pierwsze i drugie
otwarcie nasuwa się pytanie, czy retabulum lubeckie mogło być w jakimś stopniu
prototypem dla dzieła Michała z Augsburga? Trudno przesądzić, być może ist-
niały jakieś nieznane nam ogniwa pośrednie łączące w sensie genetycznym obie
nastawy. Z drugiej strony należałoby wziąć pod uwagę możliwość bezpośredniej
zależności, tym bardziej, że do około 1500 r. tereny Dolnej Nadrenii, Westfalii
i Szlezwiku-Holsztyna oraz sama Lubeka były bogatym rezerwuarem artystycz-
nym, z którego pochodzili niektórzy działający w Gdańsku malarze i rzeźbiarze.
Stamtąd dochodziły nad Motławę impulsy twórcze, z tamtych regionów pocho-
dziła również znaczna część gdańskiego patrycjatu42. Poza tym Lubeka była dla
Gdańska podstawowym partnerem handlowym - sprowadzano z niej sukno,
sól, śledzie, wino, piwo, natomiast nad Travę wysyłano wosk, ryby, drewno,
miedź, ołów43. Nie wiadomo, dlaczego w gdańskim dziele nawiązano do pół-
nocnoniemieckiej, dość odległej w czasie tradycji, skoro jego twórca - Michał
Uwagi o typie..., s. 18, przyp. 5. Fakt, że nie ma wśród nich obrazów tablicowych, jest dosyć
wątłą przesłanką, by sądzić, że cała nastawa była rzeźbiona. Nieistniejące retabulum Mikołaja
z Lejdy z lat 1465-1466 z katedry w Konstancji, które według Paatza stało się prototypem dla
południowoniemieckich nastaw o pierwszym otwarciu wyłącznie rzeźbionym, miało odwro-
cia skrzydeł, zdaniem tego badacza, nieozdobione, zob. Paatz, Suddeutsche Schnitzaltare...,
s. 19-21, przyp. 24.
40 Na początku długiej serii nastaw o korpusie rzeźbionym i malowanych awersach skrzy-
deł Paatz umieszcza retabula Hansa Multschera - Karga w katedrze w Ulm z około 1433 r.,
z Wurzach z 1437 r. i Sterzing z lat 1456-1459, zob. Paatz, Suddeutsche Schnitzaltare..., s. 14.
41 DonaldL.Ehresmann, SomeObservationson the Role ofLiturgy in theEarly WingedAltarpiece,
„The Art Bulletin”, 64,1982,3, s. 366, il. 6a; Wolf, Deutsche Schnitzretabel..., s. 95-111,152-165.
42 Joachim Zdrenka, Główne, Stare i Młode Miasto Gdańsk i ich patrycjat w latach 1342-1525,
Toruń 1992, s. 86.
43 Walter Stark, Lubeck und Danzig in der zweiten Halfte des 15. Jahrhunderts. Untersu-
chungen zum Verhaltnis der wendischen und preufiischen Hansestadte in derZeit des Niedergangs
der Hanse, Weimar 1973, passim.
O nietypowych
cechach
nastawy
ołtarzowej...
37
witego (Muzeum Narodowe w Gdańsku), należą do nielicznej grupy retabulów
o obustronnie rzeźbionych skrzydłach wewnętrznych. W dziełach pruskich
dochodzi jednak rys szczególny - otóż po zamknięciu skrzydeł wewnętrznych,
partie reliefowe sąsiadują z kwaterami malowanymi na awersach drugiej pary
ruchomych skrzydeł. Zestawienie - rzeźba w centrum i malarstwo po bokach
jest typowe dla uroczystych odsłon wielu nastaw późnogotyckich40, natomiast
w innych otwarciach jest czymś wyjątkowym. Poza retabulami gdańskim
i z Ostrowitego podobna dyspozycja gatunków artystycznych w otwarciu innym
aniżeli świąteczne pojawia się jedynie w nastawach w Oberwesel z 1331 r. i z około
1370 r. z zamku Tiroł (Landesmuseum Ferdinandeum w Innsbrucku)41, jednakże
o ile w pruskich dziełach malarstwo i rzeźba w omawianych odsłonach wystę-
pują w równowadze, o tyle w przytoczonych realizacjach z XIV w. zdecydo-
wanie dominującym medium jest malarstwo, natomiast rzeźbiony jest jedynie
krucyfiks, który ponadto był zdejmowany, aby umożliwić otwieranie skrzydeł.
W świetle podniesionych pokrewieństw obejmujących pierwsze i drugie
otwarcie nasuwa się pytanie, czy retabulum lubeckie mogło być w jakimś stopniu
prototypem dla dzieła Michała z Augsburga? Trudno przesądzić, być może ist-
niały jakieś nieznane nam ogniwa pośrednie łączące w sensie genetycznym obie
nastawy. Z drugiej strony należałoby wziąć pod uwagę możliwość bezpośredniej
zależności, tym bardziej, że do około 1500 r. tereny Dolnej Nadrenii, Westfalii
i Szlezwiku-Holsztyna oraz sama Lubeka były bogatym rezerwuarem artystycz-
nym, z którego pochodzili niektórzy działający w Gdańsku malarze i rzeźbiarze.
Stamtąd dochodziły nad Motławę impulsy twórcze, z tamtych regionów pocho-
dziła również znaczna część gdańskiego patrycjatu42. Poza tym Lubeka była dla
Gdańska podstawowym partnerem handlowym - sprowadzano z niej sukno,
sól, śledzie, wino, piwo, natomiast nad Travę wysyłano wosk, ryby, drewno,
miedź, ołów43. Nie wiadomo, dlaczego w gdańskim dziele nawiązano do pół-
nocnoniemieckiej, dość odległej w czasie tradycji, skoro jego twórca - Michał
Uwagi o typie..., s. 18, przyp. 5. Fakt, że nie ma wśród nich obrazów tablicowych, jest dosyć
wątłą przesłanką, by sądzić, że cała nastawa była rzeźbiona. Nieistniejące retabulum Mikołaja
z Lejdy z lat 1465-1466 z katedry w Konstancji, które według Paatza stało się prototypem dla
południowoniemieckich nastaw o pierwszym otwarciu wyłącznie rzeźbionym, miało odwro-
cia skrzydeł, zdaniem tego badacza, nieozdobione, zob. Paatz, Suddeutsche Schnitzaltare...,
s. 19-21, przyp. 24.
40 Na początku długiej serii nastaw o korpusie rzeźbionym i malowanych awersach skrzy-
deł Paatz umieszcza retabula Hansa Multschera - Karga w katedrze w Ulm z około 1433 r.,
z Wurzach z 1437 r. i Sterzing z lat 1456-1459, zob. Paatz, Suddeutsche Schnitzaltare..., s. 14.
41 DonaldL.Ehresmann, SomeObservationson the Role ofLiturgy in theEarly WingedAltarpiece,
„The Art Bulletin”, 64,1982,3, s. 366, il. 6a; Wolf, Deutsche Schnitzretabel..., s. 95-111,152-165.
42 Joachim Zdrenka, Główne, Stare i Młode Miasto Gdańsk i ich patrycjat w latach 1342-1525,
Toruń 1992, s. 86.
43 Walter Stark, Lubeck und Danzig in der zweiten Halfte des 15. Jahrhunderts. Untersu-
chungen zum Verhaltnis der wendischen und preufiischen Hansestadte in derZeit des Niedergangs
der Hanse, Weimar 1973, passim.
O nietypowych
cechach
nastawy
ołtarzowej...
37