DOI article:
Woziński, Andrzej: O nietypowych cechach nastawy ołtarzowej Michała z Augsburga w kościele Mariackim w Gdańsku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.43645#0043
pewnych wyobrażeń zaistniał w Gdańsku już przed połową XV w. w tryptyku
św. Jadwigi w tej samej świątyni, w którym trzykrotnie ukazany został św. Bar-
tłomiej oraz dwukrotnie św. Barbara i św. Jadwiga. Wyeksponowanie tych
postaci podyktowane miało być, zdaniem Adama S. Labudy, szczególnymi
okolicznościami fundacji52. W retabulum św. Barbary z około 1490 r., w tym
samym kościele, powtarza się Zwiastowanie: jako mała rzeźbiona scena
umieszczona w korpusie, w strefie baldachimu ponad głową św. Barbary
oraz jako malowane wyobrażenie w centrum predelli53. Sceny o tym samym
temacie pojawiają się również w różnych odsłonach dwóch nastaw ołtarzo-
wych w Elblągu54. W retabulum z około 1514 r. zdobiącym niegdyś ołtarz
główny w kościele Mariackim powtarza się scena Pokłonu Trzech Króli,
którą oglądamy w uroczystej odsłonie w formie reliefu na jednym ze skrzy-
deł oraz jako obraz na rewersie wewnętrznych skrzydeł55 56. W innym elblą-
skim dziele - nastawie ołtarza głównego z kościoła Trzech Króli na Nowym
Mieście, która powstała po 1511 r., dwa tematy - Nawiedzenie i Pokłon
Pasterzy - widnieją zarówno na awersach, jak i rewersach wewnętrz-
nych skrzydeł55. Czy powtarzanie pewnych tematów w różnych odsłonach
było cechą programów obrazowych wyłącznie pruskich nastaw - kwestia
ta na razie pozostaje otwarta. W świetle mojej obecnej wiedzy stwierdzam,
że przypadek retabulum Michała z Augsburga pod względem liczby powta-
rzających się scen pozostaje odosobniony.
Gdańskie dzieło ma jeszcze jedną szczególną cechę: wspomniane już, nama-
lowane na awersach stałych skrzydeł, w obramieniu scen z życia Marii i dzie-
ciństwa Jezusa, personifikacje siedmiu planet ze znakami zodiakalnymi oraz,
na przeciwległych kwaterach, siedmiu cnót. Wyobrażenia planet były tema-
tem niezmiernie rzadkim w wystroju świątyń - nieliczne przykłady pochodzą
z Italii z XIV-XVI w. Nie udało się jak dotąd natrafić na inną nastawę ołta-
rzową, w której programie obrazowym znajdowałyby się wizerunki wszystkich
52 Adam S. Labuda, Twórczość gdańska pierwszej połowy XV wieku [w:] Jerzy7 Domasłow-
ski, Alicja Karłowska-Kamzowa, Adam S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim,
Poznań 1990, s. 97-98. Autor wysunął hipotezę, że tryptyk mógł być fundacją Anny Grossowej
z lat 1411-1425, upamiętniającą śmierć jej męża Bartłomieja, który wraz z dwoma burmistrzami
Gdańska, Konradem Lietzkauem i Arnoldem Hechtem został zamordowany przez Krzyżaków
w 1411 r. Stąd miałoby wynikać szczególne wyeksponowanie w tryptyku postaci św. Bartłomieja,
a także św. Barbary jako patronki dobrej śmierci oraz św. Jadwigi jako patronki kaplicy, w której
prawdopodobnie pochowano zamordowanych.
53 Adam S. Labuda, Malarstwo tablicowe w Gdańsku w 2poł.XV w., Warszawa 1979, s. 213,
kat. 19; Woziński, Późnogotycka rzeźba..., s. 65, kat. 85.
54 Zob. Andrzej Woziński, Rzeźba elbląska w latach 1500-1525, „Rocznik Elbląski” 2000,1.17,
s. 66, przyp. 53-, s. 68, przyp. 59.
55 Woziński, Rzeźba elbląska..., s. 66-67, kat. 14, il. 1. Partie malarskie, zob. Hugo Abs,
Vier elbinger Altare und ihre Abhdngigkeit von durerschen Holzschnitten, „Ełbinger Jahrbuch”
1927, H. 5/6, il. 4.
56 Woziński, Rzeźba elbląska..., s. 67-69, kat. 5, il. 3. Partie malarskie, zob. Abs, Vier
elbinger Altare..., il. 1,2.
O nietypowych
cechach
nastawy
ołtarzowej...
41
św. Jadwigi w tej samej świątyni, w którym trzykrotnie ukazany został św. Bar-
tłomiej oraz dwukrotnie św. Barbara i św. Jadwiga. Wyeksponowanie tych
postaci podyktowane miało być, zdaniem Adama S. Labudy, szczególnymi
okolicznościami fundacji52. W retabulum św. Barbary z około 1490 r., w tym
samym kościele, powtarza się Zwiastowanie: jako mała rzeźbiona scena
umieszczona w korpusie, w strefie baldachimu ponad głową św. Barbary
oraz jako malowane wyobrażenie w centrum predelli53. Sceny o tym samym
temacie pojawiają się również w różnych odsłonach dwóch nastaw ołtarzo-
wych w Elblągu54. W retabulum z około 1514 r. zdobiącym niegdyś ołtarz
główny w kościele Mariackim powtarza się scena Pokłonu Trzech Króli,
którą oglądamy w uroczystej odsłonie w formie reliefu na jednym ze skrzy-
deł oraz jako obraz na rewersie wewnętrznych skrzydeł55 56. W innym elblą-
skim dziele - nastawie ołtarza głównego z kościoła Trzech Króli na Nowym
Mieście, która powstała po 1511 r., dwa tematy - Nawiedzenie i Pokłon
Pasterzy - widnieją zarówno na awersach, jak i rewersach wewnętrz-
nych skrzydeł55. Czy powtarzanie pewnych tematów w różnych odsłonach
było cechą programów obrazowych wyłącznie pruskich nastaw - kwestia
ta na razie pozostaje otwarta. W świetle mojej obecnej wiedzy stwierdzam,
że przypadek retabulum Michała z Augsburga pod względem liczby powta-
rzających się scen pozostaje odosobniony.
Gdańskie dzieło ma jeszcze jedną szczególną cechę: wspomniane już, nama-
lowane na awersach stałych skrzydeł, w obramieniu scen z życia Marii i dzie-
ciństwa Jezusa, personifikacje siedmiu planet ze znakami zodiakalnymi oraz,
na przeciwległych kwaterach, siedmiu cnót. Wyobrażenia planet były tema-
tem niezmiernie rzadkim w wystroju świątyń - nieliczne przykłady pochodzą
z Italii z XIV-XVI w. Nie udało się jak dotąd natrafić na inną nastawę ołta-
rzową, w której programie obrazowym znajdowałyby się wizerunki wszystkich
52 Adam S. Labuda, Twórczość gdańska pierwszej połowy XV wieku [w:] Jerzy7 Domasłow-
ski, Alicja Karłowska-Kamzowa, Adam S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim,
Poznań 1990, s. 97-98. Autor wysunął hipotezę, że tryptyk mógł być fundacją Anny Grossowej
z lat 1411-1425, upamiętniającą śmierć jej męża Bartłomieja, który wraz z dwoma burmistrzami
Gdańska, Konradem Lietzkauem i Arnoldem Hechtem został zamordowany przez Krzyżaków
w 1411 r. Stąd miałoby wynikać szczególne wyeksponowanie w tryptyku postaci św. Bartłomieja,
a także św. Barbary jako patronki dobrej śmierci oraz św. Jadwigi jako patronki kaplicy, w której
prawdopodobnie pochowano zamordowanych.
53 Adam S. Labuda, Malarstwo tablicowe w Gdańsku w 2poł.XV w., Warszawa 1979, s. 213,
kat. 19; Woziński, Późnogotycka rzeźba..., s. 65, kat. 85.
54 Zob. Andrzej Woziński, Rzeźba elbląska w latach 1500-1525, „Rocznik Elbląski” 2000,1.17,
s. 66, przyp. 53-, s. 68, przyp. 59.
55 Woziński, Rzeźba elbląska..., s. 66-67, kat. 14, il. 1. Partie malarskie, zob. Hugo Abs,
Vier elbinger Altare und ihre Abhdngigkeit von durerschen Holzschnitten, „Ełbinger Jahrbuch”
1927, H. 5/6, il. 4.
56 Woziński, Rzeźba elbląska..., s. 67-69, kat. 5, il. 3. Partie malarskie, zob. Abs, Vier
elbinger Altare..., il. 1,2.
O nietypowych
cechach
nastawy
ołtarzowej...
41