DOI Artikel:
Lipska, Dąbrówka: Nowożytne ołtarze z przedstawieniami Grobu Pańskiego na terenie dawnego dominium warmińskiego - pochodzenie, forma, treść
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.43645#0162
Dąbrówka świadczących o obecności grobów, choć Matern pisał o naturalnej wielkości
Lipska figurach strażników21. Obecności grobów dowodzi dopiero znacznych rozmia-
rów skrzynia, która łączy nastawę ołtarzową ze ścianą wschodnią świątyni, two-
rząc za ołtarzem charakterystyczne przejście. Dostęp do niej jest ograniczony,
drzwi wejściowe mieszczą się w jednej ze ścian bocznych na znacznej wyso-
kości (ponad 1,5 metra od poziomu posadzki)22, zazwyczaj też nie ma na stałe
zamocowanej drabiny23. Wszystkie omawiane zabytki mają stosunkowo prostą
i podobną konstrukcję. Podłoga oraz sklepienie skrzyni, podobnie jak ściany
boczne, są zawsze wykonane z desek przymocowanych do prostej ramy łączą-
cej ołtarz ze ścianą wschodnią, zazwyczaj bez dodatkowej pary podpór24.
Różne są natomist rozwiązania ściany tylnej - tła grobu - istnieją bowiem dwa
warianty: albo jest to drewniana ścianka bezpośrednio przylegająca do ściany
wschodniej, albo też jej nie ma - wówczas jako tło zostaje wykorzystana ściana
wschodnia kościoła25. Jednak bez szczegółowej analizy konstrukcji trudno jed-
noznacznie stwierdzić, iż powstały one w tym samym czasie co nastawy lub też
zostały wtórnie dobudowane, co wydaje się zabiegiem dość skomplikowanym,
ale nie niemożliwym26.
Dekoracja wnętrz przeważającej liczby omawianych grobów ma formę
kulis, których złudzenie głębi potęguje nachylenie podłogi, a czasem również
sklepienia. Pomiędzy nimi ustawione są deski w formie kulis pokrytych róż-
nego rodzaju polichromią (np. Unikowo, Sątopy, Piotraszewo) albo też pół-
lub pełnoplastyczne kolumny (np. Lubomino, Reszel).
21 Matern, Die Liturgie..., s. 58.
22 W skrzyni za ołtarzem w kościele parafialnym p.w. św. Elżbiety w Kraszewie wyjątkowo
znajdują się dwa wejścia.
23 Wyjątek stanowi Reszel i Orneta. Jednak te dwa założenia są znacznie większe od pozo-
stałych, a w przypadku Ornety jest to również związane z obecnością dodatkowego pomiesz-
czenia za ołtarzem.
24 Nastawy ołtarzowe ustawione są na murowanych mensach, na których również
za pomocą pary słupów (stanowiących element pośredni między skrzynią a nastawą) wsparta
jest konstrukcja grobu. Słupy te wraz z czterema poziomo ułożonymi belami (odpowiadają-
cym narożnikom skrzyni), rozpiętymi pomiędzy nimi a ścianą, stanowią podstawę konstrukcji
skrzyni zbudowanej z połączonych ze sobą, zazwyczaj na pióro obce lub przybitych gwoździami
na styk desek.
25 Rozwiązanie to może być też podyktowane formą architektoniczną świątyni. W wielu
przypadkach zostało zachowane okno w ścianie wschodniej, które jedynie częściowo lub
w ogóle nie zostało zamurowane. Światło wschodzącego słońca było wykorzystywane jako ele-
ment wzbogacający |,wystrój” ołtarza głównie poprzez ażurowe zwieńczenie (Grzęda, Sątopy,
Orneta). Być może było ono również wykorzystane w czasie ekspozycji grobu przypuszczalnie
w czasie liturgii Niedzieli Wielkanocnej, choć jak na razie nie ma na to dowodów.
26 Taki zabieg miał prawdopodobnie miejsce w kościele parafialnym p.w. św. Katarzyny
w Lubominie. Ołtarz główny miał być przeniesiony w 1809 r. z kościoła jezuickiego z Bra-
niewa i przekształcony około 1816 r. (zob. Boetticher, DieBau- und Kunstdenkmaler..., s. 17).
Warto zauważyć, że dekoracja wnętrza grobu posiada taki sam detal jak powszechne w war-
mińskich kościołach sprzęty wykonane w działającym w XIX wieku warsztacie rodziny Bierei-
chelów z Reszla.
160
Lipska figurach strażników21. Obecności grobów dowodzi dopiero znacznych rozmia-
rów skrzynia, która łączy nastawę ołtarzową ze ścianą wschodnią świątyni, two-
rząc za ołtarzem charakterystyczne przejście. Dostęp do niej jest ograniczony,
drzwi wejściowe mieszczą się w jednej ze ścian bocznych na znacznej wyso-
kości (ponad 1,5 metra od poziomu posadzki)22, zazwyczaj też nie ma na stałe
zamocowanej drabiny23. Wszystkie omawiane zabytki mają stosunkowo prostą
i podobną konstrukcję. Podłoga oraz sklepienie skrzyni, podobnie jak ściany
boczne, są zawsze wykonane z desek przymocowanych do prostej ramy łączą-
cej ołtarz ze ścianą wschodnią, zazwyczaj bez dodatkowej pary podpór24.
Różne są natomist rozwiązania ściany tylnej - tła grobu - istnieją bowiem dwa
warianty: albo jest to drewniana ścianka bezpośrednio przylegająca do ściany
wschodniej, albo też jej nie ma - wówczas jako tło zostaje wykorzystana ściana
wschodnia kościoła25. Jednak bez szczegółowej analizy konstrukcji trudno jed-
noznacznie stwierdzić, iż powstały one w tym samym czasie co nastawy lub też
zostały wtórnie dobudowane, co wydaje się zabiegiem dość skomplikowanym,
ale nie niemożliwym26.
Dekoracja wnętrz przeważającej liczby omawianych grobów ma formę
kulis, których złudzenie głębi potęguje nachylenie podłogi, a czasem również
sklepienia. Pomiędzy nimi ustawione są deski w formie kulis pokrytych róż-
nego rodzaju polichromią (np. Unikowo, Sątopy, Piotraszewo) albo też pół-
lub pełnoplastyczne kolumny (np. Lubomino, Reszel).
21 Matern, Die Liturgie..., s. 58.
22 W skrzyni za ołtarzem w kościele parafialnym p.w. św. Elżbiety w Kraszewie wyjątkowo
znajdują się dwa wejścia.
23 Wyjątek stanowi Reszel i Orneta. Jednak te dwa założenia są znacznie większe od pozo-
stałych, a w przypadku Ornety jest to również związane z obecnością dodatkowego pomiesz-
czenia za ołtarzem.
24 Nastawy ołtarzowe ustawione są na murowanych mensach, na których również
za pomocą pary słupów (stanowiących element pośredni między skrzynią a nastawą) wsparta
jest konstrukcja grobu. Słupy te wraz z czterema poziomo ułożonymi belami (odpowiadają-
cym narożnikom skrzyni), rozpiętymi pomiędzy nimi a ścianą, stanowią podstawę konstrukcji
skrzyni zbudowanej z połączonych ze sobą, zazwyczaj na pióro obce lub przybitych gwoździami
na styk desek.
25 Rozwiązanie to może być też podyktowane formą architektoniczną świątyni. W wielu
przypadkach zostało zachowane okno w ścianie wschodniej, które jedynie częściowo lub
w ogóle nie zostało zamurowane. Światło wschodzącego słońca było wykorzystywane jako ele-
ment wzbogacający |,wystrój” ołtarza głównie poprzez ażurowe zwieńczenie (Grzęda, Sątopy,
Orneta). Być może było ono również wykorzystane w czasie ekspozycji grobu przypuszczalnie
w czasie liturgii Niedzieli Wielkanocnej, choć jak na razie nie ma na to dowodów.
26 Taki zabieg miał prawdopodobnie miejsce w kościele parafialnym p.w. św. Katarzyny
w Lubominie. Ołtarz główny miał być przeniesiony w 1809 r. z kościoła jezuickiego z Bra-
niewa i przekształcony około 1816 r. (zob. Boetticher, DieBau- und Kunstdenkmaler..., s. 17).
Warto zauważyć, że dekoracja wnętrza grobu posiada taki sam detal jak powszechne w war-
mińskich kościołach sprzęty wykonane w działającym w XIX wieku warsztacie rodziny Bierei-
chelów z Reszla.
160