DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Kuczyńska, Jadwiga: Wpływ wzorów architektonicznych na kompozcje średniowiecznych chrzcielnic kamiennych
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.36974#0144
94
JADWIGA KUCZYŃSKA
Chrzcielnice polskie w obrębie tego typu potraktowane będą marginesowo z
uwagi na niewielką ilość, późniejszy okres wytwarzania, jak też brak oryginalnych
cech rodzimej produkcji.
W początkowym okresie rozwoju chrzcielnic, które zgodnie z ówczesnymi
przepisami musiały znajdować się w każdym kościele parafialnym2, powstała
potrzeba masowej ich produkcji. Wykorzystywano w tym celu elementy architekto-
niczne, czerpiąc niejednokrotnie z zasobów warsztatów budowlanych, a dla
ułatwienia posługując się gotowym kapitelem lub bazą kolumny3. Przez wydrążenie
odpowiedniego wgłębienia uzyskiwano chrzcielnicę. Rezultatem — widoczna w
wielu przypadkach niedbałość wykonania oraz korzystanie z niezupełnie wykończo-
nych detali architektonicznych.
Kolejną fazą rozwojową, wynikającą z poprzedniej, była produkcja chrzcielnic
opartych nadal na kapitelu, specjalnie jednak w tym celu wykonanym, o
powiększonych wymiarach względem wzorcowego detalu architektonicznego.
Jednocześnie niewielka ilość wzorników sprawiła, że obiekty wychodzące z jednego
źródła odznaczały się uderzającym podobieństwem. Tego rodzaju chrzcielnice
utrzymywały się przez całe średniowiecze, nie stanowiąc grup chrakterystycznych
dla określonych rejonów.
W XII w., który był okresem najbardziej korzystnym dla rozwoju wszelkiego
typu chrzcielnic4, pojawia się nowa forma chrzcielnicy architektonicznej; już nie
jeden element podpory będzie jej prototypem, lecz cała kolumna lub filar. Tworzy
się układ, zyskujący na smukłości, z czaszą (kapitelem), trzonem i bazą, który
imituje kolumnę. Spośród licznych przykładów omawianej grupy na uwagę
zasługuje obiekt z Etamp i z Guerande (ił. 1). Równocześnie z coraz częściej
stosowaną modyfikacją podpory przez profilowanie, wzbogacony jest także trzon
chrzcielnicy przez wtopienie w niego czterech lub więcej kolumienek. Całość nabiera
pewnej masywności, która nadaje chrzcielnicy cech monumentalizmu. Tego rodzaju
kompozycja cieszyła się we Francji dużą popularnością i przetrwała w pojedynczych
egzemplarzach do XVI w.5 Odmiana tej formy rozpowszechniona zwłaszcza w
środkowej Francji polegała na redukcji czaszy i nieznacznym odsunięciu kolumie-
nek, które w górnej swej części stopiły się z krawędzią chrzcielnicy, trzon natomiast
przybrał kształt odwróconego, ściętego stożka (il. 2). Całą tę grupę R. de Lasteyfie
określa jako „typ chrzcielnicy z Cluny”6.
Druga połowa XII w. to ostatni we Francji etap ewolucji kolumnowej formy
chrzcielnicy, który wyraża się rozbiciem trzonu oplecionego półkolumienkami, co
2 P. Torquebian. Bapteme in Occident. W: Dictionnaire de droit canoniąue. T. 2. Paris 1937 s. 111*
174; C. Enlart. Manuel d’archeologie francaise. T. 1. Paris 1927 s. 208; T. 2 1929 s. 878. W w. IX papież
Leon IV zobowiązuje każdy kościół do posiadania chrzcielnicy kamiennej.
3 Tamże s. 883.
4 A. De Caumont. Abecedaire ou rudiment d’archeologie. Caen — Paris — Rouen 1859 s. 468.
R. de Lasteyrie. L’architecture religieuse en France a 1’epoąue gothique. T. 2. Paris 1927 s. 505.
6 Tamże s. 505.
JADWIGA KUCZYŃSKA
Chrzcielnice polskie w obrębie tego typu potraktowane będą marginesowo z
uwagi na niewielką ilość, późniejszy okres wytwarzania, jak też brak oryginalnych
cech rodzimej produkcji.
W początkowym okresie rozwoju chrzcielnic, które zgodnie z ówczesnymi
przepisami musiały znajdować się w każdym kościele parafialnym2, powstała
potrzeba masowej ich produkcji. Wykorzystywano w tym celu elementy architekto-
niczne, czerpiąc niejednokrotnie z zasobów warsztatów budowlanych, a dla
ułatwienia posługując się gotowym kapitelem lub bazą kolumny3. Przez wydrążenie
odpowiedniego wgłębienia uzyskiwano chrzcielnicę. Rezultatem — widoczna w
wielu przypadkach niedbałość wykonania oraz korzystanie z niezupełnie wykończo-
nych detali architektonicznych.
Kolejną fazą rozwojową, wynikającą z poprzedniej, była produkcja chrzcielnic
opartych nadal na kapitelu, specjalnie jednak w tym celu wykonanym, o
powiększonych wymiarach względem wzorcowego detalu architektonicznego.
Jednocześnie niewielka ilość wzorników sprawiła, że obiekty wychodzące z jednego
źródła odznaczały się uderzającym podobieństwem. Tego rodzaju chrzcielnice
utrzymywały się przez całe średniowiecze, nie stanowiąc grup chrakterystycznych
dla określonych rejonów.
W XII w., który był okresem najbardziej korzystnym dla rozwoju wszelkiego
typu chrzcielnic4, pojawia się nowa forma chrzcielnicy architektonicznej; już nie
jeden element podpory będzie jej prototypem, lecz cała kolumna lub filar. Tworzy
się układ, zyskujący na smukłości, z czaszą (kapitelem), trzonem i bazą, który
imituje kolumnę. Spośród licznych przykładów omawianej grupy na uwagę
zasługuje obiekt z Etamp i z Guerande (ił. 1). Równocześnie z coraz częściej
stosowaną modyfikacją podpory przez profilowanie, wzbogacony jest także trzon
chrzcielnicy przez wtopienie w niego czterech lub więcej kolumienek. Całość nabiera
pewnej masywności, która nadaje chrzcielnicy cech monumentalizmu. Tego rodzaju
kompozycja cieszyła się we Francji dużą popularnością i przetrwała w pojedynczych
egzemplarzach do XVI w.5 Odmiana tej formy rozpowszechniona zwłaszcza w
środkowej Francji polegała na redukcji czaszy i nieznacznym odsunięciu kolumie-
nek, które w górnej swej części stopiły się z krawędzią chrzcielnicy, trzon natomiast
przybrał kształt odwróconego, ściętego stożka (il. 2). Całą tę grupę R. de Lasteyfie
określa jako „typ chrzcielnicy z Cluny”6.
Druga połowa XII w. to ostatni we Francji etap ewolucji kolumnowej formy
chrzcielnicy, który wyraża się rozbiciem trzonu oplecionego półkolumienkami, co
2 P. Torquebian. Bapteme in Occident. W: Dictionnaire de droit canoniąue. T. 2. Paris 1937 s. 111*
174; C. Enlart. Manuel d’archeologie francaise. T. 1. Paris 1927 s. 208; T. 2 1929 s. 878. W w. IX papież
Leon IV zobowiązuje każdy kościół do posiadania chrzcielnicy kamiennej.
3 Tamże s. 883.
4 A. De Caumont. Abecedaire ou rudiment d’archeologie. Caen — Paris — Rouen 1859 s. 468.
R. de Lasteyrie. L’architecture religieuse en France a 1’epoąue gothique. T. 2. Paris 1927 s. 505.
6 Tamże s. 505.