DOI Artikel:
Błaszczyk, Iwona: Drzewo Życia w sztuce średniowiecznej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27403#0031
DRZEWO ŻYCIA W SZTUCE ŚREDNIOWIECZNEJ
29
tym mianem samego Chrystusa3. Napisany przez św. Bonawenturę około
1273 r. niezwykle osobisty utwór Mistyczny krzew winny wychodząc od przy-
rodniczej natury tego krzewu przechodzi do rozważań na temat jego mistycz-
nego aspektu, w którym osią jest sam Chrystus4. Rajskie Drzewo Życia jako
zapowiedź właściwego drzewa zbawienia odnajdziemy w hymnach Wenancju-
sza Fortunatusa, biskupa z Poitiers z VI w., a Pseudo-Cyprian i męczennik
Ignacy już w II w. identyfikują Drzewo Życia z krzyżem tworząc literacką
wizję rozgałęzionego krzyża symbolizującego wierzących w Chrystusa5. To
ostatnie źródło ma podstawowe znaczenie dla plastycznego rozwoju krzyża
gałęziowego (niem. Astkreuz), o czym będzie mowa w innym miejscu. Kon-
sekwencją tych spekulacji jest powstanie i rozwój średniowiecznej legendy o
Św. Krzyżu wykonanym z Drzewa Życia lub z Drzewa Wiadomości Dobrego
i Złego - w każdym razie z drzewa rajskiego. Znaczenie krzyża jako Drzewa
Życia było znane średniowieczu nie tylko z legend krzyżowych, lecz przede
wszystkim z liturgii. Należąca do kanonu mszy św. w okresie od niedzieli
palmowej do Wielkiego Czwartku Prefacja o Sw. Krzyżu sięga w swej antyte-
zie do symboliki drzewa i łączy się z nurtem typologicznym: z jednego
drzewa przyszła śmierć, z innego powstanie życie6.
Predylekcja do występowania lignum vitae w portalach, okuciach drzwi, na
kartach iluminowanych rękopisów rozpoczynających kolejną księgę, wskazuje
na rajski charakter świata obiecanego przez Kościół, który sam w sobie staje
się dla wiernych rajem, symbolem Niebieskiej Jeruzalem. Bogactwem dekora-
cji odznaczają się zwłaszcza tympanony. Rolę wejścia objaśnia Ewangelia
św. Jana 10, 9. Tympanon z kościoła św. Elżbiety w Marburgu z poi. XIV w.
w jednej części wypełnia krzew różany, a w drugiej winorośl, tym samym
łącząc dwa wątki - podkreślenie roli Marii w dziele zbawienia oraz wskaza-
nie na jego chrystologiczny aspekt. Dzieciątko zostaje tu scharakteryzowane
jednocześnie jako kwiat krzewu różanego i owoc winnej latorośli, które skła-
dają się na jedno niepodzielne Drzewo Życia. Jego symbolikę potwierdza
również dodatkowo fakt występowania w polu tympanonu, stanowiącego bra-
mę do Nowego Raju. W śląskim tympanonie ze Świerzawy z ok. 1250 r. pole
wypełniają dwie gałęzie winorośli wyrastającej z palmetowego krzyża.
W sztuce wczesnochrześcijańskiej i bizantyńskiej ożywają orientalne remi-
niscencje w postaci antytetycznie ustawionych zwierząt (np. znanych z Mezo-
3 Św. Augustyn, O Państwie Bożym, Warszawa 1977, ks. XIII, rozdz. 21,
s. 109.
4 Św. B onawentura, Pisma ascetyczno-mistyczne, Warszawa 1984, s. 162-188.
5 Baum w: Lexikon der christlichen Ikonographie t. I, Rom-Wien 1968-1976, s. 260,
- dalej cyt. LCI.
6 Mszał rzymski, Poznań 1963, s. 632.
29
tym mianem samego Chrystusa3. Napisany przez św. Bonawenturę około
1273 r. niezwykle osobisty utwór Mistyczny krzew winny wychodząc od przy-
rodniczej natury tego krzewu przechodzi do rozważań na temat jego mistycz-
nego aspektu, w którym osią jest sam Chrystus4. Rajskie Drzewo Życia jako
zapowiedź właściwego drzewa zbawienia odnajdziemy w hymnach Wenancju-
sza Fortunatusa, biskupa z Poitiers z VI w., a Pseudo-Cyprian i męczennik
Ignacy już w II w. identyfikują Drzewo Życia z krzyżem tworząc literacką
wizję rozgałęzionego krzyża symbolizującego wierzących w Chrystusa5. To
ostatnie źródło ma podstawowe znaczenie dla plastycznego rozwoju krzyża
gałęziowego (niem. Astkreuz), o czym będzie mowa w innym miejscu. Kon-
sekwencją tych spekulacji jest powstanie i rozwój średniowiecznej legendy o
Św. Krzyżu wykonanym z Drzewa Życia lub z Drzewa Wiadomości Dobrego
i Złego - w każdym razie z drzewa rajskiego. Znaczenie krzyża jako Drzewa
Życia było znane średniowieczu nie tylko z legend krzyżowych, lecz przede
wszystkim z liturgii. Należąca do kanonu mszy św. w okresie od niedzieli
palmowej do Wielkiego Czwartku Prefacja o Sw. Krzyżu sięga w swej antyte-
zie do symboliki drzewa i łączy się z nurtem typologicznym: z jednego
drzewa przyszła śmierć, z innego powstanie życie6.
Predylekcja do występowania lignum vitae w portalach, okuciach drzwi, na
kartach iluminowanych rękopisów rozpoczynających kolejną księgę, wskazuje
na rajski charakter świata obiecanego przez Kościół, który sam w sobie staje
się dla wiernych rajem, symbolem Niebieskiej Jeruzalem. Bogactwem dekora-
cji odznaczają się zwłaszcza tympanony. Rolę wejścia objaśnia Ewangelia
św. Jana 10, 9. Tympanon z kościoła św. Elżbiety w Marburgu z poi. XIV w.
w jednej części wypełnia krzew różany, a w drugiej winorośl, tym samym
łącząc dwa wątki - podkreślenie roli Marii w dziele zbawienia oraz wskaza-
nie na jego chrystologiczny aspekt. Dzieciątko zostaje tu scharakteryzowane
jednocześnie jako kwiat krzewu różanego i owoc winnej latorośli, które skła-
dają się na jedno niepodzielne Drzewo Życia. Jego symbolikę potwierdza
również dodatkowo fakt występowania w polu tympanonu, stanowiącego bra-
mę do Nowego Raju. W śląskim tympanonie ze Świerzawy z ok. 1250 r. pole
wypełniają dwie gałęzie winorośli wyrastającej z palmetowego krzyża.
W sztuce wczesnochrześcijańskiej i bizantyńskiej ożywają orientalne remi-
niscencje w postaci antytetycznie ustawionych zwierząt (np. znanych z Mezo-
3 Św. Augustyn, O Państwie Bożym, Warszawa 1977, ks. XIII, rozdz. 21,
s. 109.
4 Św. B onawentura, Pisma ascetyczno-mistyczne, Warszawa 1984, s. 162-188.
5 Baum w: Lexikon der christlichen Ikonographie t. I, Rom-Wien 1968-1976, s. 260,
- dalej cyt. LCI.
6 Mszał rzymski, Poznań 1963, s. 632.