DOI Artikel:
Sosnowska, Joanna: Sztuka w oczach polskiej prawicy do 1939 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27558#0176
174
JOANNA SOSNOWSKA
publikowanych po 1939 roku. Obciążenie doświadczeniem lat wojny, Holo-
caustu, emigracji, epoki stalinowskiej było i jest tak ogromne, że często unie-
możliwia obiektywną ocenę. Jednym z tematów tabu jest nadal kwestia anty-
semityzmu, który przybierał różne formy, a utożsamianie go jedynie z ekster-
minacją jest błędem nie pozwalającym na naukowe ujęcie problemu. Często
można odnieść wrażenie, że w Polsce w ostatnich pięćdziesięciu latach nie
wykształcił się nawet język umożliwiający opis pewnych zjawisk na poziomie
podstawowych badań. Dopiero od niedawna zaczęły ukazywać się prace pre-
zentujące nowe podejście1.
Mógłby ktoś powiedzieć, że w środowiskach prawicowych w dziedzinie
sztuk pięknych nie zdarzyło się nic wielkiego i nie warto się tym zajmować.
Jest w tym wiele słuszności; rzeczywiście dopiero pod koniec dwudziestolecia
młode kręgi intelektualne i artystyczne endecji zaczęły tworzyć własny model
sztuki, niemniej warto przyjrzeć się również wcześniejszym poczynaniom.
Gdy pod koniec XIX wieku zaczęła formować się orientacja narodowo-de-
mokratyczna, była przede wszystkim prądem, a nie partią, prądem sprzeciwu
wobec socjaldemokracji, ale w równej mierze wobec konserwatystów. Jej
zwolennicy odrzucali charakterystyczny dla pierwszej grupy liberalizm zarów-
no w sferze obyczajowo-moralnej, jak przede wszystkim w dziedzinie gospo-
darczego życia narodu, ale byli też przeciwni zachowawczemu programowi
konserwatystów, ich serwilizmowi wobec zaborców. Korzenie poglądów pra-
wicy tkwiły głęboko w niepodległościowym ruchu zrodzonym pod zaborem
rosyjskim w okresie najciemniejszej nocy rusyfikacyjnej, w latach osiemdzie-
siątych ubiegłego stulecia, w kręgach działaczy, publicystów, naukowców
i pisarzy, którzy wtedy właśnie - mimo bezwzględnej cenzury - doprowadzili
do wydania tygodnika „Głos”. Wprawdzie później ich drogi szybko się roze-
szły, ale do końca w ideologii endecji najważniejsze pozostały sprawy ludu,
w tamtym właśnie środowisku podniesionego do głównej siły narodu. Niepod-
ległościowe, demokratyczne i narodowe idee wyniesione ze środowiska „Gło-
su” rozrastały się jak drożdże - wkrótce zawiązała się Liga Polska, przekszta-
łcona następnie w Ligę Narodową2, dołączył młodzieżowy Zet3, we Lwowie
1 T. K u 1 a k, K. K a w a 1 e c, Endecja wobec kwestii żydowskiej (lata 1893-1939),
[w:] Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, t. VIII: Polska - Polacy -
mniejszości narodowe, Wrocław 1992, s. 121-138.
2 S. K o z i c k i, Historia Ligi Narodowej 1887-1907, Londyn 1964.
3 W późniejszym okresie Zet zmienił orientację na bardziej centrową lub nawet lewicową;
por. Zet w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, red. T. W. Nowa-
cki, Warszawa 1996.
JOANNA SOSNOWSKA
publikowanych po 1939 roku. Obciążenie doświadczeniem lat wojny, Holo-
caustu, emigracji, epoki stalinowskiej było i jest tak ogromne, że często unie-
możliwia obiektywną ocenę. Jednym z tematów tabu jest nadal kwestia anty-
semityzmu, który przybierał różne formy, a utożsamianie go jedynie z ekster-
minacją jest błędem nie pozwalającym na naukowe ujęcie problemu. Często
można odnieść wrażenie, że w Polsce w ostatnich pięćdziesięciu latach nie
wykształcił się nawet język umożliwiający opis pewnych zjawisk na poziomie
podstawowych badań. Dopiero od niedawna zaczęły ukazywać się prace pre-
zentujące nowe podejście1.
Mógłby ktoś powiedzieć, że w środowiskach prawicowych w dziedzinie
sztuk pięknych nie zdarzyło się nic wielkiego i nie warto się tym zajmować.
Jest w tym wiele słuszności; rzeczywiście dopiero pod koniec dwudziestolecia
młode kręgi intelektualne i artystyczne endecji zaczęły tworzyć własny model
sztuki, niemniej warto przyjrzeć się również wcześniejszym poczynaniom.
Gdy pod koniec XIX wieku zaczęła formować się orientacja narodowo-de-
mokratyczna, była przede wszystkim prądem, a nie partią, prądem sprzeciwu
wobec socjaldemokracji, ale w równej mierze wobec konserwatystów. Jej
zwolennicy odrzucali charakterystyczny dla pierwszej grupy liberalizm zarów-
no w sferze obyczajowo-moralnej, jak przede wszystkim w dziedzinie gospo-
darczego życia narodu, ale byli też przeciwni zachowawczemu programowi
konserwatystów, ich serwilizmowi wobec zaborców. Korzenie poglądów pra-
wicy tkwiły głęboko w niepodległościowym ruchu zrodzonym pod zaborem
rosyjskim w okresie najciemniejszej nocy rusyfikacyjnej, w latach osiemdzie-
siątych ubiegłego stulecia, w kręgach działaczy, publicystów, naukowców
i pisarzy, którzy wtedy właśnie - mimo bezwzględnej cenzury - doprowadzili
do wydania tygodnika „Głos”. Wprawdzie później ich drogi szybko się roze-
szły, ale do końca w ideologii endecji najważniejsze pozostały sprawy ludu,
w tamtym właśnie środowisku podniesionego do głównej siły narodu. Niepod-
ległościowe, demokratyczne i narodowe idee wyniesione ze środowiska „Gło-
su” rozrastały się jak drożdże - wkrótce zawiązała się Liga Polska, przekszta-
łcona następnie w Ligę Narodową2, dołączył młodzieżowy Zet3, we Lwowie
1 T. K u 1 a k, K. K a w a 1 e c, Endecja wobec kwestii żydowskiej (lata 1893-1939),
[w:] Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, t. VIII: Polska - Polacy -
mniejszości narodowe, Wrocław 1992, s. 121-138.
2 S. K o z i c k i, Historia Ligi Narodowej 1887-1907, Londyn 1964.
3 W późniejszym okresie Zet zmienił orientację na bardziej centrową lub nawet lewicową;
por. Zet w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, red. T. W. Nowa-
cki, Warszawa 1996.