DOI Heft:
II. Materiały do dziejów sztuki novoczesnej
DOI Artikel:Morawski, Stefan: Ankieta o formistach polskirch: (opracowanie i wnioski)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13397#0326
320
STEFAN MORAWSKI
6. S. Ignacy Witkiewicz, Kompozycja, 1915—1920
teska, etc. Niemniej jednak istotne i nie do ominięcia są kontrowersje między Witkiewiczem a jego
kolegami. Źródłem ich były chyba bardziej rozbieżności światopoglądowe niż estetyczne*.
Nie było więc jednorodności w poglądach formistów na to, jakie miejsce zajęła sztuka w ówczesnych
procesach duchowych. Skrzyżowały się w formizmie różne nurty —- „ekspresjonistyczny", który wiódł
do „prawdy wewnętrznej", i „konstruktywistyczny", który kładł nacisk na organizację struktury plasty-
cznej, przy tym w granicach tego ostatniego nurtu sztuka miała być czymś zupełnie autonomicznym,
związanym z paralelnymi formami w innych sztukach (np. w architekturze) ze względu na to samodążenie
do komponowania form syntetycznych, zwartych, apelujących tyleż do zmysłów, co do intelektu.
Ze wskazaną antynomią łączy się bezpośrednio inne przeciwieństwo; marginalne, ale nie pozbawio-
ne znaczenia. Dla Winklera formizm był ogniwem w ruchu czysto artystycznym, dla Witkiewicza był
symptomem procesów przede wszystkim pozaartystycznych. Gdyby użyć porównania z teoriami, które
nakreśliły zarys i podstawy ewolucji sztuki, Winkler nawiązywał do schematu Wôlfflinowskiego, Wit-
kiewicz zaś do schematu Heglowskiego. Jeszcze inaczej myślał Chwistek, który nowe dążności artystycz-
ne wywodził wprawdzie z autonomicznych bodźców, ale poza nimi wskazywał nowe ogólniejsze „rze-
czywistości", związane ze sposobem myślenia o świecie. Pozostali artyści, jak dowodzi tego ankieta z 1938 r.
argumentowali podobnie jak Winkler. To, co łączyło wszystkie wyodrębnione tu podejścia, sprowadza
się do antynaturalizmu, przy tym jego ramami objęto impresjonizm, symbolizm i secesję. Nacisk poło-
żony na motywy idiogenetyczne był w interpretacji samych twórców nie tylko najbardziej naturalnym
argumentem, ale również samoobroną przed zarzutem „bolszewizmu". W istocie przeciwnicy mieli na
uwadze ich stosunek do tradycji artystycznej, stosunek radykalno-destrukcyjny, a nic ich poglądy społecz-
no-polityczne. W tym sensie formiści byli zaiste „bolszewikami". Problem ten w 1938 r. zniknął zupeł-
nie — zmieniły się bowiem okoliczności historyczne oraz inaczej ukonstytuował się zespół czołowych
twórców i krytyków.
Obok ujawnionego sporu: katastrofizm estetyczny versus swoista eschatologia estetyczna, drugi
* Badania nad koncepcją estetyczną S.I. Witkiewicza posunęły się znacznie po napisaniu przeze mnie niniejszej rozpra-
wy. Por. L. Sokół, Publikacje o Witkiewiczu oraz knnferencja jemu poświęcona (grudzień 1970), „Pamiętnik Teatralny", 1971, z.
3/4, s. 498-521, oraz M. Szpakow-ska, Przemiany w interpretacjach twórczości Witkiewicza, „Pamiętnik Literacki", 1972, z. 3.
STEFAN MORAWSKI
6. S. Ignacy Witkiewicz, Kompozycja, 1915—1920
teska, etc. Niemniej jednak istotne i nie do ominięcia są kontrowersje między Witkiewiczem a jego
kolegami. Źródłem ich były chyba bardziej rozbieżności światopoglądowe niż estetyczne*.
Nie było więc jednorodności w poglądach formistów na to, jakie miejsce zajęła sztuka w ówczesnych
procesach duchowych. Skrzyżowały się w formizmie różne nurty —- „ekspresjonistyczny", który wiódł
do „prawdy wewnętrznej", i „konstruktywistyczny", który kładł nacisk na organizację struktury plasty-
cznej, przy tym w granicach tego ostatniego nurtu sztuka miała być czymś zupełnie autonomicznym,
związanym z paralelnymi formami w innych sztukach (np. w architekturze) ze względu na to samodążenie
do komponowania form syntetycznych, zwartych, apelujących tyleż do zmysłów, co do intelektu.
Ze wskazaną antynomią łączy się bezpośrednio inne przeciwieństwo; marginalne, ale nie pozbawio-
ne znaczenia. Dla Winklera formizm był ogniwem w ruchu czysto artystycznym, dla Witkiewicza był
symptomem procesów przede wszystkim pozaartystycznych. Gdyby użyć porównania z teoriami, które
nakreśliły zarys i podstawy ewolucji sztuki, Winkler nawiązywał do schematu Wôlfflinowskiego, Wit-
kiewicz zaś do schematu Heglowskiego. Jeszcze inaczej myślał Chwistek, który nowe dążności artystycz-
ne wywodził wprawdzie z autonomicznych bodźców, ale poza nimi wskazywał nowe ogólniejsze „rze-
czywistości", związane ze sposobem myślenia o świecie. Pozostali artyści, jak dowodzi tego ankieta z 1938 r.
argumentowali podobnie jak Winkler. To, co łączyło wszystkie wyodrębnione tu podejścia, sprowadza
się do antynaturalizmu, przy tym jego ramami objęto impresjonizm, symbolizm i secesję. Nacisk poło-
żony na motywy idiogenetyczne był w interpretacji samych twórców nie tylko najbardziej naturalnym
argumentem, ale również samoobroną przed zarzutem „bolszewizmu". W istocie przeciwnicy mieli na
uwadze ich stosunek do tradycji artystycznej, stosunek radykalno-destrukcyjny, a nic ich poglądy społecz-
no-polityczne. W tym sensie formiści byli zaiste „bolszewikami". Problem ten w 1938 r. zniknął zupeł-
nie — zmieniły się bowiem okoliczności historyczne oraz inaczej ukonstytuował się zespół czołowych
twórców i krytyków.
Obok ujawnionego sporu: katastrofizm estetyczny versus swoista eschatologia estetyczna, drugi
* Badania nad koncepcją estetyczną S.I. Witkiewicza posunęły się znacznie po napisaniu przeze mnie niniejszej rozpra-
wy. Por. L. Sokół, Publikacje o Witkiewiczu oraz knnferencja jemu poświęcona (grudzień 1970), „Pamiętnik Teatralny", 1971, z.
3/4, s. 498-521, oraz M. Szpakow-ska, Przemiany w interpretacjach twórczości Witkiewicza, „Pamiętnik Literacki", 1972, z. 3.