DOI Heft:
I: Z zagadnień teorii sztuki
DOI Artikel:Wallis, Mieczysław: O tytułach dzieł sztuki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14269#0014
8
MIECZYSŁAW WALLIS
jeden artykuł poświęcony tytułom obrazów, F. Davida Martina z 1965/1966 r.4 Około 1955 r. Alfred
Barr jr przeprowadził ankietę wśród kilkunastu wybitnych malarzy i rzeźbiarzy amerykańskich (znajdo-
wali się wśród nich W. Baziotes, J. Brooks, H. Hofmann, I. Lasso w, R. Lippold, R. Motherwill, M. Rothko,
M. Tobey) na temat tytułów ich dzieł; wyniki tej ankiety nie zostały, o ile mi wiadomo, opublikowane
w całości5. Szczególnie uderza brak prac o tytułach dzieł poetyckich. Nawet Roman Ingarden, który
w swym podstawowym traktacie Das literarische Kunstwerk (1931) tak szczegółowo analizuje budowę
dzieła literackiego, pomija zupełnie sprawę tytułu takiego dzieła. Jedynie w książce Wernera Kaysera,
Das sprachliche Kunstwerk (wyi. 4, 1956) znalazłem kilka subtelnych spostrzeżeń o tytułach dzieł poetyc-
kich.
W związku z tytułami dzieł sztuki nasuwają się zwłaszcza dwa pytania. Jedno o charakterze historycz-
nym: kiedy tytuły różnych rodzajów dzieł sztuki powstały i jakim ulegały przemianom? Drugie este-
tycznym: czy tytuł dzieła sztuki jest jego częścią i jaka jest wartość tytułu dla przeżycia odbiorcy wobec
danego dzieła? Aby odpowiedzieć na te pytania, omówię szerzej tytuły dzieł malarskich, następnie zaś,
niejako na marginesie, pokrótce tytuły dzieł muzycznych i poetyckich.
1. TYTUŁY DZIEŁ MALARSKICH
Uwagi ogólne. Należy rozróżniać tytuły nadane obrazom przez ich twórców i tytuły nadane im
przez osoby postronne — marszandów, kolekcjonerów, krytyków. Niekiedy tytuł może nie pochodzić
od samego malarza, lecz być przez niego zaakceptowany, autoryzowany. Tytuły obrazów Bôcklina po-
chodzą podobno od pomysłowego kunsthendlera, lecz zostały najwidoczniej zaaprobowane przez artystę6.
Obraz Ruszczyca Nec mergitur nazywał się początkowo Legenda żeglarska. Tytuł Nec mergitur (fragment
dewizy miasta Paryża Fluctuât, пес mergitur, z aluzją do Polski) miał mu nadać krytyk artystyczny, Tadeusz
Żuk-Skarszewski, i tytuł ten został zaakceptowany przez malarza7. Niekiedy pewien tytuł mógł się przyjąć
nawet pomimo opozycji ze strony artysty : jest to przypadek słynnego obrazu Picassa Les demoiselles d'Avig-
non.
Niekiedy wreszcie tytuł został nadany obrazowi przez potomnych. Niejeden tytuł, będący dziś w pow-
szechnym użyciu, został nadany dziełu długo po jego powstaniu. Tytuł obrazu Parmigianina Madonna
z długą szyją (ok. 1535) pojawił się, jak się zdaje, dopiero w XVIII w.8 Tytuł jednego z późnych arcydzieł
Rembrandta, Żydowska narzeczona, dopiero około 1825 r.9
Do niektórych dzieł przylgnęły nawet i utrzymywały się w ciągu pokoleń tytuły, które później okazały
się błędne. Obraz Botticellego, znany jako Primavera, przedstawia nie alegorię Wiosny, lecz Królestwo
Wenery. Tematem obrazu Rembrandta, znanego długo jako Straż nocna (La ronde de nuit, Die Nachtwache)
jest scena, dziejąca się w pełnym świetle słonecznym. Obraz Watteau, zwany L'embarquement pour Cythère,
przedstawia nie odjazd na Cyterę, lecz wędrówkę zakochanych par po wyspie, przed odjazdem z niej10.
Niektóre tytuły obrazów zostały utworzone przez potomnych od miejsca ich znajdowania się lub od
nazwiska właściciela kolekcji, do jakiej należały. Takie tytuły, np. Madonna Raczyńskich lub Madonna
Benois, służą do łatwego zidentyfikowania tych dzieł i mogą być ciekawe, np. z punktu widzenia historii
kultury lub historii kolekcjonerstwa. Bez porównania ciekawsze są jednak tytuły nadane obrazom przez
ich twórców. Tylko one bowiem mogą nam coś powiedzieć o stosunku twórcy do swego dzieła.
Początki. W Chinach istniały zawsze ścisłe związki między malarstwem a poezją. Mimo to, choć
4 F. D. Martin, Naming Pictures, „Art Journal", 25: 1965—1966, s. 252—256.
5 Streszczenie ich, z kilkoma uwagami Barra, zawiera aneks do książki W.C. Seitza AbstractExpressionist Painting in America.
An Interprétation Based on the Work and Thought oj Six Key Figures, 1955, s. 398—405 (mpis ankiety w Muséum of Modern Art
w Nowym Jorku). Ankieta ta wykazała znaczne różnice w poglądach poszczególnych artystów na stosunek, jaki powinien za-
chodzić między tytułem a dziełem.
6 L. Corinth, Das Erlernen der Malerei, wyd. 2, Berlin (1908?), s. 169.
7 [Katalog] Ferdynand Ruszczyć 1870—1936, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1964, s. 64.
8 W książce D'Argenville'a, Abrégé de la vie des plus fameux peintres, t. 1, Paryż 1745, s. 224; cyt. D. Martin, op. cit.,
s. 255.
9 J. Rosenberg, Rembrandt, Cambridge, Mass., 1948, s. 69.
10 M. Levey, The Real Thème of Watteau s „Embarkation for Cythera", „Burlington Magazine", t. 103: 1961, s. 182—183.
MIECZYSŁAW WALLIS
jeden artykuł poświęcony tytułom obrazów, F. Davida Martina z 1965/1966 r.4 Około 1955 r. Alfred
Barr jr przeprowadził ankietę wśród kilkunastu wybitnych malarzy i rzeźbiarzy amerykańskich (znajdo-
wali się wśród nich W. Baziotes, J. Brooks, H. Hofmann, I. Lasso w, R. Lippold, R. Motherwill, M. Rothko,
M. Tobey) na temat tytułów ich dzieł; wyniki tej ankiety nie zostały, o ile mi wiadomo, opublikowane
w całości5. Szczególnie uderza brak prac o tytułach dzieł poetyckich. Nawet Roman Ingarden, który
w swym podstawowym traktacie Das literarische Kunstwerk (1931) tak szczegółowo analizuje budowę
dzieła literackiego, pomija zupełnie sprawę tytułu takiego dzieła. Jedynie w książce Wernera Kaysera,
Das sprachliche Kunstwerk (wyi. 4, 1956) znalazłem kilka subtelnych spostrzeżeń o tytułach dzieł poetyc-
kich.
W związku z tytułami dzieł sztuki nasuwają się zwłaszcza dwa pytania. Jedno o charakterze historycz-
nym: kiedy tytuły różnych rodzajów dzieł sztuki powstały i jakim ulegały przemianom? Drugie este-
tycznym: czy tytuł dzieła sztuki jest jego częścią i jaka jest wartość tytułu dla przeżycia odbiorcy wobec
danego dzieła? Aby odpowiedzieć na te pytania, omówię szerzej tytuły dzieł malarskich, następnie zaś,
niejako na marginesie, pokrótce tytuły dzieł muzycznych i poetyckich.
1. TYTUŁY DZIEŁ MALARSKICH
Uwagi ogólne. Należy rozróżniać tytuły nadane obrazom przez ich twórców i tytuły nadane im
przez osoby postronne — marszandów, kolekcjonerów, krytyków. Niekiedy tytuł może nie pochodzić
od samego malarza, lecz być przez niego zaakceptowany, autoryzowany. Tytuły obrazów Bôcklina po-
chodzą podobno od pomysłowego kunsthendlera, lecz zostały najwidoczniej zaaprobowane przez artystę6.
Obraz Ruszczyca Nec mergitur nazywał się początkowo Legenda żeglarska. Tytuł Nec mergitur (fragment
dewizy miasta Paryża Fluctuât, пес mergitur, z aluzją do Polski) miał mu nadać krytyk artystyczny, Tadeusz
Żuk-Skarszewski, i tytuł ten został zaakceptowany przez malarza7. Niekiedy pewien tytuł mógł się przyjąć
nawet pomimo opozycji ze strony artysty : jest to przypadek słynnego obrazu Picassa Les demoiselles d'Avig-
non.
Niekiedy wreszcie tytuł został nadany obrazowi przez potomnych. Niejeden tytuł, będący dziś w pow-
szechnym użyciu, został nadany dziełu długo po jego powstaniu. Tytuł obrazu Parmigianina Madonna
z długą szyją (ok. 1535) pojawił się, jak się zdaje, dopiero w XVIII w.8 Tytuł jednego z późnych arcydzieł
Rembrandta, Żydowska narzeczona, dopiero około 1825 r.9
Do niektórych dzieł przylgnęły nawet i utrzymywały się w ciągu pokoleń tytuły, które później okazały
się błędne. Obraz Botticellego, znany jako Primavera, przedstawia nie alegorię Wiosny, lecz Królestwo
Wenery. Tematem obrazu Rembrandta, znanego długo jako Straż nocna (La ronde de nuit, Die Nachtwache)
jest scena, dziejąca się w pełnym świetle słonecznym. Obraz Watteau, zwany L'embarquement pour Cythère,
przedstawia nie odjazd na Cyterę, lecz wędrówkę zakochanych par po wyspie, przed odjazdem z niej10.
Niektóre tytuły obrazów zostały utworzone przez potomnych od miejsca ich znajdowania się lub od
nazwiska właściciela kolekcji, do jakiej należały. Takie tytuły, np. Madonna Raczyńskich lub Madonna
Benois, służą do łatwego zidentyfikowania tych dzieł i mogą być ciekawe, np. z punktu widzenia historii
kultury lub historii kolekcjonerstwa. Bez porównania ciekawsze są jednak tytuły nadane obrazom przez
ich twórców. Tylko one bowiem mogą nam coś powiedzieć o stosunku twórcy do swego dzieła.
Początki. W Chinach istniały zawsze ścisłe związki między malarstwem a poezją. Mimo to, choć
4 F. D. Martin, Naming Pictures, „Art Journal", 25: 1965—1966, s. 252—256.
5 Streszczenie ich, z kilkoma uwagami Barra, zawiera aneks do książki W.C. Seitza AbstractExpressionist Painting in America.
An Interprétation Based on the Work and Thought oj Six Key Figures, 1955, s. 398—405 (mpis ankiety w Muséum of Modern Art
w Nowym Jorku). Ankieta ta wykazała znaczne różnice w poglądach poszczególnych artystów na stosunek, jaki powinien za-
chodzić między tytułem a dziełem.
6 L. Corinth, Das Erlernen der Malerei, wyd. 2, Berlin (1908?), s. 169.
7 [Katalog] Ferdynand Ruszczyć 1870—1936, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1964, s. 64.
8 W książce D'Argenville'a, Abrégé de la vie des plus fameux peintres, t. 1, Paryż 1745, s. 224; cyt. D. Martin, op. cit.,
s. 255.
9 J. Rosenberg, Rembrandt, Cambridge, Mass., 1948, s. 69.
10 M. Levey, The Real Thème of Watteau s „Embarkation for Cythera", „Burlington Magazine", t. 103: 1961, s. 182—183.