Rocznik Historii Sztuki (10.1974)

SPÓJNOŚĆ CZASU I PRZESTRZENI

57

to miała być krótka chwila. Tego rodzaju fV*^/
wątpliwości odwodzą niektórych teoretyków
od stosowania kryterium czasu i przestrzeni ?
dla celów klasyfikacji sztuk.

Łatwo jednak spostrzec, że przytoczone
obiekcje wynikają z faktu traktowania zjawisk
artystycznych pod kątem percepcji. Po to właś-
nie, by uchronić kryterium czasu i przestrzeni
przed nieporozumieniami, na jakie jest nara-
żone, gdy stosuje się je w płaszczyźnie percep-
cji, proponuję wprowadzenie dodatkowego
kryterium, mianowicie kryterium komuni-
kacji2. Mielibyśmy zatem sztuki, których wy-
twory komunikowanesąw czasie, oraz sztu-
ki, których wytwory komunikowane są w
przestrzeni (jednoczesna komunikacja w czasie
i w przestrzeni stanowi właściwość, cechę spe-
cyficzną i wyróżniającą sztuki widowiskowej).

Ta formuła robocza bynajmniej nie zmie-
rza do pomniejszenia roli percepcji w analizie
estetycznej. Nie wyklucza też rozlicznych
powiązań i współzależności zachodzących
między czasem a przestrzenią czy to w wyt-
worach sztuk przestrzennych, czy w wytwo-
rach sztuk czasowych. Przeciwnie, ułatwi nam
ona uchwycenie i analizę różnorodnych poszu-
kiwań mających na celu wyjście poza sferę cza-
sową w dziełach muzycznych i poza sferę
przestrzenną w dziełach plastycznych, poszu-
kiwań, które mnożą się we współczesnym ży-
ciu artystycznym i nadają mu swoiste piętno3. 1. Jean Tinguely (ur. 1925)

I

Muzyka jest sztuką par excellence czasową. Mówiąc, że jej wytwory komunikowane są w czasie, mamy
na myśli, że czas jest niezbędny, ale także, że czas wystarcza do ich zakomunikowania. Prezentacja
utworu symfonicznego czy piosenki implikuje pewne trwanie, i to z góry określone (z mniejszą lub więk-
szą dokładnością). Dzieło muzyczne to następstwo dźwięków w czasie, a muzyka jest sztuką organizowania
ich czasowego przebiegu. Jakkolwiek domenę działalności kompozytorów stanowi materia czasowa,
implikacje przestrzenne nigdy nie były im obojętne. Niektórzy z nich, zarówno w przeszłości, jak i obecnie,
wydają się wręcz zafascynowani przestrzennością.

Gdy mowa o przestrzeni w związku z muzyką,, należy od razu, dla uniknięcia nieporozumień, rozróż-
nić przestrzeń rzeczywistą i przestrzeń wyobrażoną. Ta ostatnia daje o sobie znać w utworach muzycz-
nych w sposób mniej lub bardziej sugestywny, zależnie od pomysłowości kompozytora i imaginacji słu-
chaczy, zależnie od stylów i form muzycznych. Wypracowany został w ciągu stuleci cały arsenał środków

2 Zob. Littérature et spectacle dans leurs rapports esthétiques, thématiques et sémiologiques, Éditions Scientifiques de Pologne,
Varsovie 1970, s. 11—17, 34; w języku polskim: O autonomiczności sztuki widowiskowej, „Pamiętnik Teatralny", 1970, z. 1—2
(73—74), s. 3—12.

3 Pojęcia czasu i przestrzeni znajdują twórcze zastosowanie również we współczesnej nauce o literaturze. Zob. J. Frank,
Spatial Form in Modem Literaturę (pierwodruk 1945, wersja rozszerzona w jego książce The Widening Gyre, New Brunswick,
N.J., 1963). Tę interesującą rozprawę udostępnił polskiemu czytelnikowi M, Żurowski, ogłaszając ją pod tytułem: Forma
przestrzenna w literaturze nowoczesnej, „Przegląd Humanistyczny", 1971, nr 2 (83), s. 115—137.