DOI article:
Kaźmierczak, Jerzy: "Wart Pac pałaca..." Zamek w Dowspudzie - nostalgiczny pomnik dawnej Litwy złączonej z Koroną
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0264
260
JERZY KAŹMIERCZAK
urządzał nowy francuski panteon narodowy216. Obracając się w otoczeniu Napoleona, gen. Pac tym
bardziej więc mógł przejąć estymę dla wybitnych wodzów w. XVII. Szybkość i sprawność akcji, błys-
kawiczna ofensywa, śmiałość i zdecydowanie posunięć — cechy strategii praktykowanej przez nich —
charakteryzowały także wojny Bonapartego, co decydowało o ich powodzeniu. Tego był świadomy gen.
Pac, a jako Polak służący pod sztandarami francuskimi, by przysłużyć się Ojczyźnie, doceniał wagę
strategii także i dla tej sprawy. Idealną sztukę strategiczną miały więc w jego gabinecie reprezentować
cztery nazwiska najgłośniejsze wtedy w tym aspekcie, które zresztą i dzisiejsza historia wojskowości łączy
razem, przypisując tym wodzom wspólną zasługę wprowadzenia do działań wojennych nowego ducha
strategii. Oto со пр. o Tureniuszu może powiedzieć nowoczesny specjalista od historii sztuki wojennej:
„Insieme col Condé, col Montecuccoli e col principe Eugenio di Savoia, suoi contemporanei, il T. [urenne]
appartiene alla schiera degli eminenti condottieri del sec. XVII, per opera dei quali Tarte strategica, che
tendeva a immiserirsi nella vana schermaglia, ritornó ai principi délia vivace offensiva e dell'audacia"217.
Jednak nie tylko odnowa sztuki strategicznej, dokonana przez nich, i przykład dany późniejszym czasom
skłoniły hrabiego do takiego wyboru wzorcowych dowódców; związki z Polską i — co więcej — nawet
z własnym rodem odegrały tu zapewne nie mniejszą rolę. Łatwo dostrzec od razu, że wodzowie ci byli
współcześni tym z Paców, którzy (wspominani już wielokrotnie Krzysztof, kanclerz W. Ks. Lit., i Michał
Kazimierz, hetman w. lit.) reprezentowali apogeum chwały rodowej; można nadto zauważyć, że weszli
bądź w rodzinne związki z tymi Pacami, bądź w polityczne — z Polską. Kluczową postacią w tym
kontekście był Kondeusz (Louis II de Bourbon; IV prince de Condé, wcześniej duc d'Enghien), spowino-
wacony z kanclerzem Pacem, którego żona, Klara Eugenia de Mailly-Lascaris, była krewną siostrzenicy
kardynała Richelieu, Klary Klementyny de Mailly, żony właśnie Wielkiego Kondeusza218. Onże miał
z Polską historyczny związek natury bardziej ogólnej: zrazu jego syn, kolejny duc d'Enghien, a wreszcie
on sam, kandydowali do tronu polskiego, gdy Jan Kazimierz dążył do zrzeczenia się korony i elekcji
vivente rege oraz już po jego abdykacji219. Ten fakt z kolei uwydatnia znów szczególne związki z Pacami:
obaj, kanclerz i hetman, ważne — jak wspomniano — filary polityki Rzeczypospolitej, usilnie popierali
tych francuskich kandydatów na króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego. I w tym bliscy byli
polityce Jana Kazimierza, a do profrancuskiego stronnictwa należał np. m. in. hetman Czarniecki; tak on
jak i Pacowie upatrywali w takim rozwiązaniu szansę naprawy kraju220. Podobny aspekt polityki
profrancuskiej doceniał również hr. Pac, widzący — jak wielu w jego czasach — w związkach z Francją
najlepszą drogę dla Polski, czego dowiodły — choć ostatecznie zakończone niepowodzeniem — niedawne
czasy napoleońskie (a sympatykiem tych czasów generał pozostał bodaj do końca).
Związki z Polską są też obecne w biografiach pozostałych wodzów. Raimondo Montecuccoli został
w 1657 wysłany do Polski na czele posiłków cesarskich „przysłanych Janowi Kazimierzowi przeciw
Rakoczemu i Szwedom"221, a więc w czasie, gdy z królem współpracował blisko Krzysztof Pac, a Michał,
późniejszy hetman, walczył już przeciw Szwedom. Montecuccoli był też oczywiście wybitnym strategiem,
autorem Dell'ar te delia guerra222, tym lepiej mógł więc patronować przybytkowi Strategii. To samo
dotyczy księcia Eugeniusza Sabaudzkiego: już jako młodzieniec uczestniczył ochotniczo w obronie Wied-
nia, którą dowodził Jan III, a w 1707 Piotr I proponował go na tron polski223. Zasłynął jednak w świecie
przede wszystkim jako wódz: niejedną z jego bitew uznano za nieprześcigniony model prowadzenia
wojny. Możliwe przy tym, że jednym ze źródeł wiedzy fundatora o księciu były Mémoires du Prince
Eugène de Savoie écrits par lui-même, wydane w Paryżu w 1811, które hrabia mógł przechowywać w swym
zbiorze dzieł strategicznych, ale o których zapewne nie wiedział, że były apokryfem224.
Statuom wodzów, których uznał on za najgodniejszych symbolizowania dziedziny, której sam był
reprezentantem, a którzy mieli też budzić skojarzenia z okresem świetności jego rodu i z Polską czasów
lepszych niż jemu współczesne, towarzyszyły jeszcze owe „trofei, corone e bassirilievi allusivi". Szkoda, że
brak wzmianek o szczegółach tych dekoracji; interesujące mogłyby się okazać zwłaszcza „płaskorzeźby
aluzyjne", które zapewne akcentowały pewien szczególny moment spośród wojennych dokonań tych
bohaterów. Natomiast „trofei e corone" mogły przedstawiać: pierwsze — panoplia, drugie — może
niekoniecznie korony (choć wszyscy ci wodzowie nosili tytuły książęce), a wieńce — chwały i sławy.
216 Ibid.
217 A. Baldini, Turenne, [w:] Enciclopedia Italiana, t. 24, Roma 1937 (oraz reprint 1949), s. 549.
218 Wolff, op. cit., s. 321.
219 P. Leguay, Condé, Louis II de Bourbon, [w:] Dictionnaire de Biographie française, t. 9, Paris 1961, kol. 451.
220 Codello, op. cit., s. 915.
221 Cyt. z S. Orgelbranda, Encyklopedia Powszechna, t. X, Warszawa 1901, s. 279.
222 A. Baldini, „Montecuccoli, Raimondo, principe", [w:] Enciclopedia Italiana, t. 23, Rorria 1934, s. 737.
223 P. Pieri, „Savoia, Eugenio di", [w:] ibid., t. 30, Roma 1936, s. 958, 959.
224 Ibid., s. 960.
JERZY KAŹMIERCZAK
urządzał nowy francuski panteon narodowy216. Obracając się w otoczeniu Napoleona, gen. Pac tym
bardziej więc mógł przejąć estymę dla wybitnych wodzów w. XVII. Szybkość i sprawność akcji, błys-
kawiczna ofensywa, śmiałość i zdecydowanie posunięć — cechy strategii praktykowanej przez nich —
charakteryzowały także wojny Bonapartego, co decydowało o ich powodzeniu. Tego był świadomy gen.
Pac, a jako Polak służący pod sztandarami francuskimi, by przysłużyć się Ojczyźnie, doceniał wagę
strategii także i dla tej sprawy. Idealną sztukę strategiczną miały więc w jego gabinecie reprezentować
cztery nazwiska najgłośniejsze wtedy w tym aspekcie, które zresztą i dzisiejsza historia wojskowości łączy
razem, przypisując tym wodzom wspólną zasługę wprowadzenia do działań wojennych nowego ducha
strategii. Oto со пр. o Tureniuszu może powiedzieć nowoczesny specjalista od historii sztuki wojennej:
„Insieme col Condé, col Montecuccoli e col principe Eugenio di Savoia, suoi contemporanei, il T. [urenne]
appartiene alla schiera degli eminenti condottieri del sec. XVII, per opera dei quali Tarte strategica, che
tendeva a immiserirsi nella vana schermaglia, ritornó ai principi délia vivace offensiva e dell'audacia"217.
Jednak nie tylko odnowa sztuki strategicznej, dokonana przez nich, i przykład dany późniejszym czasom
skłoniły hrabiego do takiego wyboru wzorcowych dowódców; związki z Polską i — co więcej — nawet
z własnym rodem odegrały tu zapewne nie mniejszą rolę. Łatwo dostrzec od razu, że wodzowie ci byli
współcześni tym z Paców, którzy (wspominani już wielokrotnie Krzysztof, kanclerz W. Ks. Lit., i Michał
Kazimierz, hetman w. lit.) reprezentowali apogeum chwały rodowej; można nadto zauważyć, że weszli
bądź w rodzinne związki z tymi Pacami, bądź w polityczne — z Polską. Kluczową postacią w tym
kontekście był Kondeusz (Louis II de Bourbon; IV prince de Condé, wcześniej duc d'Enghien), spowino-
wacony z kanclerzem Pacem, którego żona, Klara Eugenia de Mailly-Lascaris, była krewną siostrzenicy
kardynała Richelieu, Klary Klementyny de Mailly, żony właśnie Wielkiego Kondeusza218. Onże miał
z Polską historyczny związek natury bardziej ogólnej: zrazu jego syn, kolejny duc d'Enghien, a wreszcie
on sam, kandydowali do tronu polskiego, gdy Jan Kazimierz dążył do zrzeczenia się korony i elekcji
vivente rege oraz już po jego abdykacji219. Ten fakt z kolei uwydatnia znów szczególne związki z Pacami:
obaj, kanclerz i hetman, ważne — jak wspomniano — filary polityki Rzeczypospolitej, usilnie popierali
tych francuskich kandydatów na króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego. I w tym bliscy byli
polityce Jana Kazimierza, a do profrancuskiego stronnictwa należał np. m. in. hetman Czarniecki; tak on
jak i Pacowie upatrywali w takim rozwiązaniu szansę naprawy kraju220. Podobny aspekt polityki
profrancuskiej doceniał również hr. Pac, widzący — jak wielu w jego czasach — w związkach z Francją
najlepszą drogę dla Polski, czego dowiodły — choć ostatecznie zakończone niepowodzeniem — niedawne
czasy napoleońskie (a sympatykiem tych czasów generał pozostał bodaj do końca).
Związki z Polską są też obecne w biografiach pozostałych wodzów. Raimondo Montecuccoli został
w 1657 wysłany do Polski na czele posiłków cesarskich „przysłanych Janowi Kazimierzowi przeciw
Rakoczemu i Szwedom"221, a więc w czasie, gdy z królem współpracował blisko Krzysztof Pac, a Michał,
późniejszy hetman, walczył już przeciw Szwedom. Montecuccoli był też oczywiście wybitnym strategiem,
autorem Dell'ar te delia guerra222, tym lepiej mógł więc patronować przybytkowi Strategii. To samo
dotyczy księcia Eugeniusza Sabaudzkiego: już jako młodzieniec uczestniczył ochotniczo w obronie Wied-
nia, którą dowodził Jan III, a w 1707 Piotr I proponował go na tron polski223. Zasłynął jednak w świecie
przede wszystkim jako wódz: niejedną z jego bitew uznano za nieprześcigniony model prowadzenia
wojny. Możliwe przy tym, że jednym ze źródeł wiedzy fundatora o księciu były Mémoires du Prince
Eugène de Savoie écrits par lui-même, wydane w Paryżu w 1811, które hrabia mógł przechowywać w swym
zbiorze dzieł strategicznych, ale o których zapewne nie wiedział, że były apokryfem224.
Statuom wodzów, których uznał on za najgodniejszych symbolizowania dziedziny, której sam był
reprezentantem, a którzy mieli też budzić skojarzenia z okresem świetności jego rodu i z Polską czasów
lepszych niż jemu współczesne, towarzyszyły jeszcze owe „trofei, corone e bassirilievi allusivi". Szkoda, że
brak wzmianek o szczegółach tych dekoracji; interesujące mogłyby się okazać zwłaszcza „płaskorzeźby
aluzyjne", które zapewne akcentowały pewien szczególny moment spośród wojennych dokonań tych
bohaterów. Natomiast „trofei e corone" mogły przedstawiać: pierwsze — panoplia, drugie — może
niekoniecznie korony (choć wszyscy ci wodzowie nosili tytuły książęce), a wieńce — chwały i sławy.
216 Ibid.
217 A. Baldini, Turenne, [w:] Enciclopedia Italiana, t. 24, Roma 1937 (oraz reprint 1949), s. 549.
218 Wolff, op. cit., s. 321.
219 P. Leguay, Condé, Louis II de Bourbon, [w:] Dictionnaire de Biographie française, t. 9, Paris 1961, kol. 451.
220 Codello, op. cit., s. 915.
221 Cyt. z S. Orgelbranda, Encyklopedia Powszechna, t. X, Warszawa 1901, s. 279.
222 A. Baldini, „Montecuccoli, Raimondo, principe", [w:] Enciclopedia Italiana, t. 23, Rorria 1934, s. 737.
223 P. Pieri, „Savoia, Eugenio di", [w:] ibid., t. 30, Roma 1936, s. 958, 959.
224 Ibid., s. 960.