DOI Artikel:
Eysymontt, Rafał: Rezydencja i ogrody Herbersteina w Gorzanowie (Grafenort)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0072
66
KRZYSZTOF EYSYMON T!
postawiono ogromny, do dziś istniejący Lusthaus, który przybrał formy niemal osobnego pałacu. Dworskiemu
splendorowi służył również sad pomarańczowy z wielką fontanną umieszczoną centralnie na osobnym pla-
cyku. Związek z włoską kulturą ogrodową wyraził się również w istnieniu licznych fontann i obelisków,
umieszczonych także poza samym ogrodem ozdobnym.
Przy rezydencji w Stuttgarcie powstało zatem po raz pierwszy w Cesarstwie wielkie założenie ogro-
dowe złożone niejako drogą dodawania, a nie przemyślanej, całościowej kompozycji składającej się z róż-
nych elementów służących życiu dworu. Tak więc, obok wspomnianego już właściwego ogrodu ozdobnego
z centralnie umieszczonym ogromnym pawilonem ogrodowym, stworzono inne ogrody, a wśród nich wielki
sad pomarańczowy ozdobiony pośrodku wielką fontanną oraz wielki ogród wyposażony w fontanny i rotundę
pawilonu, wzniesionego na pokaźnych rozmiarów wzgórku widokowym (Schneckenberg). Powstał też znany
tylko z opisu labirynt oraz nowa ptaszarnia widoczna wśród zadrzewień boskietu. To zapewne nie wszystko
opis donosi jeszcze o istnieniu toru gonitw konnych i specjalnym budynku do przechowywania trofeów
polowań z sokołem. Mamy tu zatem, podobnie jak w Hechingen, wielofunkcyjne założenie dworsko-ogro-
dowe, wykorzystujące obszerny teren oddalony od samego pałacu-rezydencji.
Odległość ogrodów od rezydencji nie wynikała z przyjętych zasad, lecz była wynikiem konieczności.
To brak odpowiedniej ilości miejsca przy rezydencjach skłaniał fundatorów do szukania odpowiedniego
terenu poza nimi. Tak się też działo w wielu wypadkach, by powołać się tylko na wielkie ogrody założone
w latach 60. XVII w. przez Ottona Nostitza w Mściwojowie (Profen, Śląsk) w znacznej odległości od rezy-
dencji w Luboradzu. Ogrody te z racji swego usytuowania mogły zaspokajać dworskie potrzeby fundatora.
Znajdował się tam ogród na tarasach, wielki czworoboczny staw rybny z wyspą pośrodku i na niej wznie-
sionym Lusthausem oraz wielka winnica. Zajmowała ona południowy stok wzgórza, z dworskim pawilonem
na szczycie, który służył zapewne zarówno produkcji wina, tłoczonego na parterze, jak i jego degustacji czy
spożywaniu w sali na piętrze, skąd roztaczał się rozległy widok5.
Ogród mógł być ściśle związany z pałacem - tak jak w nowej rezydencji Filipiny Welser, założonej
w Tyrolu przez arcyksięcia Ferdynanda około 1560 r. Stosunkowo niewielki ogród ozdobny, powstały obok
pawilonu mieszczącego wielką salę, ograniczał się właściwie do małej powierzchni kwater z centralnie
umieszczonym Lusthausem. Ważny był tu tylko ogród ozdobny. Podobnie mogło się stać w zrealizowanym
tylko częściowo najpiękniejszym ogrodzie w Niemczech, za jaki uchodził rozpowszechniony przez zbiór
rycin wykonanych przez jego projektanta, architekta Salomona de Caus - ten przy rezydencji elektora Fry-
deryka w Heidelbergu. Słynny już od czasu wydania tej publikacji w 1620 r. Hortus Palatinus to właściwie
tylko rozległy ogród ozdobny, posadzony na specjalnie uformowanych tarasach nad doliną Neckaru i ogro-
dzony wysokim murem. Przykład tego ogrodu nie mógł jednak oddziaływać ze względu na ogromne koszty.
Tak więc na ziemiach cesarskiej Rzeszy rozwiązanie to nie znalazło kontynuacji. Ogród dworski założony
na tak wielką skalę powstał jednak już wcześniej, bo ok. 1569 r. w podwiedeńskim Neugebaude. Tam, podob-
nie jak później w Hortus Palatinus, spożytkowano w pełni włoskie wzorce parteru z nieodzownymi regu-
larnie rozmieszczonymi fontannami. Inaczej natomiast niż w Hortus Palatinus i w Stuttgarcie, całe ogromne
założenie oparto na symetrii i regularności. Jest to zatem tylko ogród ozdobny, złożony z dwóch zasadni-
czych parterów, wielkiego sadu, który w sposób idealnie regularny i symetryczny stanowił dla tego ogrodu
i równie regularnego stawu rybnego otulinę. Ogród ten służył, podobnie jak w książęcej rezydencji w Stut-
tgarcie, dworskiemu pawilonowi: tam wielkiemu Lusthausowi tu zaś w niezachowanym już cesarskim zało-
żeniu Neugebaude wydłużonej lodżii czy sala terrena, umieszczonej pośrodku założenia i stanowiącej nie-
jako cezurę między dwoma ogrodami ozdobnymi. To założenie ogrodowe, mające samodzielny charakter
- było pozbawione właściwej rezydencji, a umieszczony pawilon pośrodku ogrodu pełnił funkcję jedynie
pałacu letniego (Somerhaus) - nawiązuje do idei ogrodu podmiejskiego jako dzieła osobnego, niezależnego
od rezydencji czy domu właściciela. Idea ta występuje niemal we wszystkich teoriach architektonicznych
XVI i XVII w.
Założenie w Neugebaude, rozpoczęte na zlecenie cesarza Maksymiliana II w 1569 г., ukończone zaś za
czasów jego następcy Rudolfa II, stanowiło niewątpliwie odwzorowanie włoskiej idei villa suburbana. Zgod-
nie z nią podkreślono przede wszystkim wielkość czy rozległość całego założenia, ukształtowanego przez
wydzielenie ogrodu ozdobnego lub poszczególnych ogrodów ozdobnych z całości, w którym to założeniu
5 K. Eysymont t, Śląskie ogrody XVII i XVIII wieku, [w:] Z dzie/ow sztuki śląskiej, red. Z. Ś w i с с h o w s к i, Warszawa
1978,s.273-3()l.
KRZYSZTOF EYSYMON T!
postawiono ogromny, do dziś istniejący Lusthaus, który przybrał formy niemal osobnego pałacu. Dworskiemu
splendorowi służył również sad pomarańczowy z wielką fontanną umieszczoną centralnie na osobnym pla-
cyku. Związek z włoską kulturą ogrodową wyraził się również w istnieniu licznych fontann i obelisków,
umieszczonych także poza samym ogrodem ozdobnym.
Przy rezydencji w Stuttgarcie powstało zatem po raz pierwszy w Cesarstwie wielkie założenie ogro-
dowe złożone niejako drogą dodawania, a nie przemyślanej, całościowej kompozycji składającej się z róż-
nych elementów służących życiu dworu. Tak więc, obok wspomnianego już właściwego ogrodu ozdobnego
z centralnie umieszczonym ogromnym pawilonem ogrodowym, stworzono inne ogrody, a wśród nich wielki
sad pomarańczowy ozdobiony pośrodku wielką fontanną oraz wielki ogród wyposażony w fontanny i rotundę
pawilonu, wzniesionego na pokaźnych rozmiarów wzgórku widokowym (Schneckenberg). Powstał też znany
tylko z opisu labirynt oraz nowa ptaszarnia widoczna wśród zadrzewień boskietu. To zapewne nie wszystko
opis donosi jeszcze o istnieniu toru gonitw konnych i specjalnym budynku do przechowywania trofeów
polowań z sokołem. Mamy tu zatem, podobnie jak w Hechingen, wielofunkcyjne założenie dworsko-ogro-
dowe, wykorzystujące obszerny teren oddalony od samego pałacu-rezydencji.
Odległość ogrodów od rezydencji nie wynikała z przyjętych zasad, lecz była wynikiem konieczności.
To brak odpowiedniej ilości miejsca przy rezydencjach skłaniał fundatorów do szukania odpowiedniego
terenu poza nimi. Tak się też działo w wielu wypadkach, by powołać się tylko na wielkie ogrody założone
w latach 60. XVII w. przez Ottona Nostitza w Mściwojowie (Profen, Śląsk) w znacznej odległości od rezy-
dencji w Luboradzu. Ogrody te z racji swego usytuowania mogły zaspokajać dworskie potrzeby fundatora.
Znajdował się tam ogród na tarasach, wielki czworoboczny staw rybny z wyspą pośrodku i na niej wznie-
sionym Lusthausem oraz wielka winnica. Zajmowała ona południowy stok wzgórza, z dworskim pawilonem
na szczycie, który służył zapewne zarówno produkcji wina, tłoczonego na parterze, jak i jego degustacji czy
spożywaniu w sali na piętrze, skąd roztaczał się rozległy widok5.
Ogród mógł być ściśle związany z pałacem - tak jak w nowej rezydencji Filipiny Welser, założonej
w Tyrolu przez arcyksięcia Ferdynanda około 1560 r. Stosunkowo niewielki ogród ozdobny, powstały obok
pawilonu mieszczącego wielką salę, ograniczał się właściwie do małej powierzchni kwater z centralnie
umieszczonym Lusthausem. Ważny był tu tylko ogród ozdobny. Podobnie mogło się stać w zrealizowanym
tylko częściowo najpiękniejszym ogrodzie w Niemczech, za jaki uchodził rozpowszechniony przez zbiór
rycin wykonanych przez jego projektanta, architekta Salomona de Caus - ten przy rezydencji elektora Fry-
deryka w Heidelbergu. Słynny już od czasu wydania tej publikacji w 1620 r. Hortus Palatinus to właściwie
tylko rozległy ogród ozdobny, posadzony na specjalnie uformowanych tarasach nad doliną Neckaru i ogro-
dzony wysokim murem. Przykład tego ogrodu nie mógł jednak oddziaływać ze względu na ogromne koszty.
Tak więc na ziemiach cesarskiej Rzeszy rozwiązanie to nie znalazło kontynuacji. Ogród dworski założony
na tak wielką skalę powstał jednak już wcześniej, bo ok. 1569 r. w podwiedeńskim Neugebaude. Tam, podob-
nie jak później w Hortus Palatinus, spożytkowano w pełni włoskie wzorce parteru z nieodzownymi regu-
larnie rozmieszczonymi fontannami. Inaczej natomiast niż w Hortus Palatinus i w Stuttgarcie, całe ogromne
założenie oparto na symetrii i regularności. Jest to zatem tylko ogród ozdobny, złożony z dwóch zasadni-
czych parterów, wielkiego sadu, który w sposób idealnie regularny i symetryczny stanowił dla tego ogrodu
i równie regularnego stawu rybnego otulinę. Ogród ten służył, podobnie jak w książęcej rezydencji w Stut-
tgarcie, dworskiemu pawilonowi: tam wielkiemu Lusthausowi tu zaś w niezachowanym już cesarskim zało-
żeniu Neugebaude wydłużonej lodżii czy sala terrena, umieszczonej pośrodku założenia i stanowiącej nie-
jako cezurę między dwoma ogrodami ozdobnymi. To założenie ogrodowe, mające samodzielny charakter
- było pozbawione właściwej rezydencji, a umieszczony pawilon pośrodku ogrodu pełnił funkcję jedynie
pałacu letniego (Somerhaus) - nawiązuje do idei ogrodu podmiejskiego jako dzieła osobnego, niezależnego
od rezydencji czy domu właściciela. Idea ta występuje niemal we wszystkich teoriach architektonicznych
XVI i XVII w.
Założenie w Neugebaude, rozpoczęte na zlecenie cesarza Maksymiliana II w 1569 г., ukończone zaś za
czasów jego następcy Rudolfa II, stanowiło niewątpliwie odwzorowanie włoskiej idei villa suburbana. Zgod-
nie z nią podkreślono przede wszystkim wielkość czy rozległość całego założenia, ukształtowanego przez
wydzielenie ogrodu ozdobnego lub poszczególnych ogrodów ozdobnych z całości, w którym to założeniu
5 K. Eysymont t, Śląskie ogrody XVII i XVIII wieku, [w:] Z dzie/ow sztuki śląskiej, red. Z. Ś w i с с h o w s к i, Warszawa
1978,s.273-3()l.