DOI Artikel:
Eysymontt, Rafał: Rezydencja i ogrody Herbersteina w Gorzanowie (Grafenort)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0073
REZYDENC JA I OGRODY IlhRBkKS I HNA W (jOK/ANOWIK
67
dominowały długie aleje drzewne bądź drogi obsadzone żywopłotami oraz bardzo rozległe sady i boskiety.
Doskonałym przykładem tego rodzaju rozwiązania są nowożytne wille rzymskie przedstawione w dziele
Giovanniego (Battisty) Fałdy Giardini di Roma, wydanym dopiero w 1683 г., niemniej ukazująeym stale
jeszcze wówczas modne wielkie założenia ogrodowe, a wśród nich planowane przez Domenico Fontanę Villa
Montalto oraz Villa Borghese.
Przemożne oddziaływanie włoskiego wzorca villa suburbana da się odczytać również w Gorzanowie.
Bez wątpienia to właśnie włoski wzorzec ujawnia się w długich alejach żywopłotowych prowadzących
w stronę centralnego pawilonu - tu w postaci włoskiej groty - czy w rozległym lasku (bosco). Ogólnie rzecz
ujmując, to włoski wzorzec kształtował istniejący tu niegdyś ogród ozdobny z uniwersalnym już wówczas
haftem, utworzonym z nisko strzyżonego bukszpanu i zaopatrzonym w centralną fontannę oraz symetrycznie
umieszczone rzeźby i obeliski. Temu modelowi przypisać można również istnienie w ogrodzie oranżerii,
chociaż w tym wypadku można śmiało założyć, że to niemiecka moda na pomarańcze, której wyrazem jest
stuttgarcki gaj pomarańczowy, przyczyniła się do założenia w odmiennym, surowszym klimacie Kotliny
Kłodzkiej już nie sadu pomarańczowego, lecz znanej w krajach niemieckich oranżerii. Również usytuowany
obok niej „ogród letni" to jakby namiastka stuttgarckiego gaju pomarańczowego, gdzie zapewne z niema-
łym trudem uprawiano drzewka pomarańczowe, które tu mogły być tylko wystawiane do ogrodu w donicach.
Bliższy natomiast kulturze włoskiej wydaje się czworoboczny basen, nazwany - z powodu umieszczenia
pośrodku figury Meluzyny Stawem Meluzyny. Regularna forma wodnego zbiornika i jego związana
z legendą nazwa są w istocie włoskim importem, być może nawet bezpośrednim. Podobnie można określić
pochodzenie istniejącej w ogrodzie Herbersteina sali do gry w kule - sama gra jest włoskiego czy też połu-
dniowoeuropejskiego pochodzenia, jednak sale służące do tej śródziemnomorskiej gry pojawiają się w zało-
żeniach dworsko-ogrodowych w krajach północnych. Salę do gry w kule trzeba zatem określić jako import
niemiecki, podobnie jak strzelnicę, powszechną nawet w niewielkich ogrodach dworskich w krajach Cesar-
stwa. Istniejąca w Gorzanowie szkoła jazdy natomiast to urządzenie typowe tylko dla wielkich założeń dwor-
skich i umieszczenie jej na terenie ogrodów wraz z bażanciarnią i ptaszarnią nadawało całości rys przepychu
i różnorodności w taki sam sposób, jak czyniły to identyczne „urządzenia" w Stuttgarcie. Jeżeli dodać do
tego umieszczoną w osobnym budynku królikarnię, to Gorzanów jawi się jako wielka rezydencja, ukształ-
towana, podobnie jak ta w Stuttgarcie, przez addycję poszczególnych elementów.
GROTA
Złożoność gorzanowskiego założenia odpowiadała dwóm zasadniczym potrzebom życia dworu. Pierw-
sza z nich to niewątpliwie chęć imponowania, a nawet olśniewania przepychem ogrodów, ich fontann i rzeźb,
a przede wszystkim ogromną grotą stanowiącą w tym wypadku substytut Lusthausu. Drugą natomiast
potrzebą była zabawa i gry. Ikonografia ogrodu Herbersteina nie daje jednak dostatecznych informacji na
temat wyglądu budynku strzelnicy; dostrzec można attykę - był to zatem murowany budynek o formie archi-
tektury dworskiej. Niczego nie da się stwierdzić na temat budynku szkoły jazdy, potraktowanym zapewne
utylitarnie i umieszczonym na folwarku, czy o wspomnianej sali do gry w kule.
W grupie pawilonów znajdujących się w samych ogrodach wyróżniają się tylko trzy obiekty centralne
wraz z wielkim budynkiem groty. Dwa pozostałe to Lusthausy, typowe dla wielu ogrodów zakładanych
w krajach Cesarstwa, w tym również na Śląsku. Niemal zawsze były one jednoprzestrzenne, na planie koła
lub wieloboku i kryte kopulastym bądź spiczasto-kopulastym dachem. Widzimy je bardzo wyraźnie w ogro-
dzie Herbersteina-jeden z nich, obszerniejszy, oświetlony dużymi oknami, wieloboczny i zwieńczony bar-
dzo czytelną na litografii Pompejusa tyrolską cebulastą kopułą - to królikarnią. Być może była to wtórna
funkcja, ponieważ - jak się wydaje - pierwotnie mógł to być Lusthaus niewielkiego „ogrodu prywatnego",
giardino segreto Herbersteina. Drugi, mniejszy i bardzo podobny do poprzedniego, również wieloboczny
i przykryty niemal identyczną tyrolską kopułką, pełnił niejasną rolę małego Lusthausu i tak też został opi-
sany w legendzie. Zarówno dla królikarni, jak i małego Lusthausu przeznaczenie, zważywszy ich stosunkow o
niewielkie rozmiary, było mniej istotne niż szczególna forma. Centralny kształt Lusthausów, w tym również
śląskich, wynika niejako z ich usytuowania w regularnym ogrodzie obwiedzionym z reguły kamiennym
murem. Niezależnie czy był to ogród bezpośrednio przyległy do rezydencji-pałacu, czy usytuowany osobno.
Lusthaus umieszczano albo centralnie, albo w czterech narożach, gdzie często przybierał postać niewielkich
67
dominowały długie aleje drzewne bądź drogi obsadzone żywopłotami oraz bardzo rozległe sady i boskiety.
Doskonałym przykładem tego rodzaju rozwiązania są nowożytne wille rzymskie przedstawione w dziele
Giovanniego (Battisty) Fałdy Giardini di Roma, wydanym dopiero w 1683 г., niemniej ukazująeym stale
jeszcze wówczas modne wielkie założenia ogrodowe, a wśród nich planowane przez Domenico Fontanę Villa
Montalto oraz Villa Borghese.
Przemożne oddziaływanie włoskiego wzorca villa suburbana da się odczytać również w Gorzanowie.
Bez wątpienia to właśnie włoski wzorzec ujawnia się w długich alejach żywopłotowych prowadzących
w stronę centralnego pawilonu - tu w postaci włoskiej groty - czy w rozległym lasku (bosco). Ogólnie rzecz
ujmując, to włoski wzorzec kształtował istniejący tu niegdyś ogród ozdobny z uniwersalnym już wówczas
haftem, utworzonym z nisko strzyżonego bukszpanu i zaopatrzonym w centralną fontannę oraz symetrycznie
umieszczone rzeźby i obeliski. Temu modelowi przypisać można również istnienie w ogrodzie oranżerii,
chociaż w tym wypadku można śmiało założyć, że to niemiecka moda na pomarańcze, której wyrazem jest
stuttgarcki gaj pomarańczowy, przyczyniła się do założenia w odmiennym, surowszym klimacie Kotliny
Kłodzkiej już nie sadu pomarańczowego, lecz znanej w krajach niemieckich oranżerii. Również usytuowany
obok niej „ogród letni" to jakby namiastka stuttgarckiego gaju pomarańczowego, gdzie zapewne z niema-
łym trudem uprawiano drzewka pomarańczowe, które tu mogły być tylko wystawiane do ogrodu w donicach.
Bliższy natomiast kulturze włoskiej wydaje się czworoboczny basen, nazwany - z powodu umieszczenia
pośrodku figury Meluzyny Stawem Meluzyny. Regularna forma wodnego zbiornika i jego związana
z legendą nazwa są w istocie włoskim importem, być może nawet bezpośrednim. Podobnie można określić
pochodzenie istniejącej w ogrodzie Herbersteina sali do gry w kule - sama gra jest włoskiego czy też połu-
dniowoeuropejskiego pochodzenia, jednak sale służące do tej śródziemnomorskiej gry pojawiają się w zało-
żeniach dworsko-ogrodowych w krajach północnych. Salę do gry w kule trzeba zatem określić jako import
niemiecki, podobnie jak strzelnicę, powszechną nawet w niewielkich ogrodach dworskich w krajach Cesar-
stwa. Istniejąca w Gorzanowie szkoła jazdy natomiast to urządzenie typowe tylko dla wielkich założeń dwor-
skich i umieszczenie jej na terenie ogrodów wraz z bażanciarnią i ptaszarnią nadawało całości rys przepychu
i różnorodności w taki sam sposób, jak czyniły to identyczne „urządzenia" w Stuttgarcie. Jeżeli dodać do
tego umieszczoną w osobnym budynku królikarnię, to Gorzanów jawi się jako wielka rezydencja, ukształ-
towana, podobnie jak ta w Stuttgarcie, przez addycję poszczególnych elementów.
GROTA
Złożoność gorzanowskiego założenia odpowiadała dwóm zasadniczym potrzebom życia dworu. Pierw-
sza z nich to niewątpliwie chęć imponowania, a nawet olśniewania przepychem ogrodów, ich fontann i rzeźb,
a przede wszystkim ogromną grotą stanowiącą w tym wypadku substytut Lusthausu. Drugą natomiast
potrzebą była zabawa i gry. Ikonografia ogrodu Herbersteina nie daje jednak dostatecznych informacji na
temat wyglądu budynku strzelnicy; dostrzec można attykę - był to zatem murowany budynek o formie archi-
tektury dworskiej. Niczego nie da się stwierdzić na temat budynku szkoły jazdy, potraktowanym zapewne
utylitarnie i umieszczonym na folwarku, czy o wspomnianej sali do gry w kule.
W grupie pawilonów znajdujących się w samych ogrodach wyróżniają się tylko trzy obiekty centralne
wraz z wielkim budynkiem groty. Dwa pozostałe to Lusthausy, typowe dla wielu ogrodów zakładanych
w krajach Cesarstwa, w tym również na Śląsku. Niemal zawsze były one jednoprzestrzenne, na planie koła
lub wieloboku i kryte kopulastym bądź spiczasto-kopulastym dachem. Widzimy je bardzo wyraźnie w ogro-
dzie Herbersteina-jeden z nich, obszerniejszy, oświetlony dużymi oknami, wieloboczny i zwieńczony bar-
dzo czytelną na litografii Pompejusa tyrolską cebulastą kopułą - to królikarnią. Być może była to wtórna
funkcja, ponieważ - jak się wydaje - pierwotnie mógł to być Lusthaus niewielkiego „ogrodu prywatnego",
giardino segreto Herbersteina. Drugi, mniejszy i bardzo podobny do poprzedniego, również wieloboczny
i przykryty niemal identyczną tyrolską kopułką, pełnił niejasną rolę małego Lusthausu i tak też został opi-
sany w legendzie. Zarówno dla królikarni, jak i małego Lusthausu przeznaczenie, zważywszy ich stosunkow o
niewielkie rozmiary, było mniej istotne niż szczególna forma. Centralny kształt Lusthausów, w tym również
śląskich, wynika niejako z ich usytuowania w regularnym ogrodzie obwiedzionym z reguły kamiennym
murem. Niezależnie czy był to ogród bezpośrednio przyległy do rezydencji-pałacu, czy usytuowany osobno.
Lusthaus umieszczano albo centralnie, albo w czterech narożach, gdzie często przybierał postać niewielkich