DOI Artikel:
Eysymontt, Rafał: Rezydencja i ogrody Herbersteina w Gorzanowie (Grafenort)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0074
68
KRZYSZTOF EYSYMONTT
ogrodowych pawiloników, odpowiadających równie niewielkim casini w ogrodach włoskich. Tym sposobem
wytworzył się powszechny wzorzec rezydencjonalnego ogrodu, powtarzany nawet w niewielkich założe-
niach. Doskonałą ilustrację stanowią dzieła Meriana czy Martina Zeilera, prezentujące rezydencje i ich ogrody
w krajach Cesarstwa6. Jeżeli w ogrodzie Herbersteina oba Lusthausy usytuowane były w sposób dla wspo-
mnianego wzorca tak nietypowy, to może świadczyć, że mimo iż nie znaleziono dla nich właściwego miej-
sca, były jednak potrzebne jako wyraz importowanej z Austrii kultury. Jej przejawem są niewątpliwie tyrol-
skie w swym rysunku cebulaste zwieńczenia obu budynków. Identyczne zwieńczenie otrzymał również
zapewne znacznie później wzniesiony wielki Lusthaus ogrodu opackiego w Henrykowie, którego budowni-
czym był niewątpliwie architekt pochodzący z Tyrolu.
W gorzanowskim ogrodzie dwie długie aleje żywopłotowe prowadziły w stronę centralnego pawilonu,
zwieńczonego już zwykłą, a nie tyrolską, cebulastą kopułą i zaopatrzonego w taras widokowy. Przypomi-
nający formą wielki Lusthaus, pawilon nosił od początku inną nazwę. Na legendzie rysunku Pompejusa
nazwano go die Grotte, co oczywiście odpowiada włoskiemu grotta, czyli ukrytemu we włoskim ogrodzie
pośród skał miejscu, w którym tryskała albo obficie spływała woda. Zakładanie licznych grot na stokach
wzgórz otaczających ogród, wykonanych z surowej cegły i zawsze zaopatrzonych w muszle z lejącą się do
nich wodą, postulował np. francuski teoretyk sztuki ogrodowej Bernard Palissy7. Takie groty budowano
współcześnie i później we Włoszech, np. w słynnej Villa Lante w Bagnaia pod Viterbo, czy we florenckim
Giardino Boboli. We Włoszech jednak zawsze posługiwano się sztuczną skałą, wykonaną z reguły z wulka-
nicznego tufu, przy czym w takim urządzeniu groty pozory naturalności wzmacniała woda obficie lejąca się
do basenu. Palissy, sugerując budowę grot z cegły, nadawał im od razu jakby sztuczny ogrodowy charakter
- grota dostosowuje się do pozostałych sztucznych urządzeń ogrodu, do których należą również obsadzone
żywopłotem proste aleje z umieszczonymi po bokach gabinetami (cabinetti). Jakkolwiek misy, do których
wlewa się woda, pozostały we wszystkich ogrodach włoskich elementem podstawowym, to samo otocze-
nie tych mis, czyli ogrodowa grotta, uległo pewnej redukcji: sztuczne skały groty powoli zaczęły przybie-
rać formy architektoniczne. Przykładem może być Villa Farnese w Caprarola, gdzie jedna z grot przybiera
postać ogrodowej fontanny z wielką, starannie wykonaną misą i rustykalną kamienną obudową architek-
toniczną. Tych bardzo licznych w XVI i XVII w. włoskich grot nigdy jednak nie przekształcano w osobne
budynki, a już z pewnością nie w budynki o tak zdecydowanych formach architektonicznych, jak pawi-
lon czy Lusthaus Herbersteina, noszący już tylko tradycyjną dla ogrodów włoskich nazwę grotta. Ideową
podstawę groty ogrodu włoskiego stanowił niezmiennie renesansowy nawrót do grecko-rzymskiej tradycji
życiodajnego źródła pozostającego pod opieką muz, stąd też bliska mitologii nazwa Nympheum, odnosząca
się do świątyni poświęconej opiekuńczym muzom ogrodu. Taką właśnie świątynią stał się wielki ogrodowy
Lusthaus Herbersteina8.
Niełatwo zatem znaleźć w powstających w XVI i XVII w. ogrodach włoskich, francuskich czy niemiec-
kich odpowiednika omawianej pawilonowej groty. Joseph Furttenbach opisuje w swym Itinerarium Italiae,
grotę w ogrodzie Pavesich w Genui9, o kształcie odbiegającym znacznie od innych opisanych przez niego
grot. Grota ta zainteresowała go na tyle, że dał nie tylko jej szczegółowy opis, ale wykonał również plan
(il. 2), przy czym uznał ją za najpiękniejszą w całych Włoszech. Grotę tę zbudowano na rzucie koła, ściętego
cięciwą fasady (il. 3). Kolisty rzut budynku zakłóca jednak nie tylko fasada, ale również siedem konch wod-
nych. Prawie centralne ukształtowanie budynku daje podstawę do skojarzeń z architekturą groty gorzanow-
skiej. Jakkolwiek Furttenbach nie zamieszcza przekroju tej budowli co czyni już przy następnej opisanej
przez siebie grocie genueńskiej nazwanej grottina10 (il. 4) - to jednak z jego opisu wynika, że budynek
zwieńczony był kopułą wspartą na siedmiu filarach, przez którą dostawało się do wnętrza światło (zapewne
przez latarnię). Takie jej wewnętrzne rozplanowanie upodabnia ją jeszcze bardziej do groty w Gorzanowie,
której kopułę również rozświetla latarnia.
Podobieństwa dotyczą jednak wyłącznie bryły i formy architektonicznej, nie przesądzają o znacznych
różnicach między obiema grotami. Grota genueńska np. miała wyraźnie ukształtowaną fasadę, która wraz
6 M e r i a n, op. cit., oraz M. Z e i 1 e r, Topographia Germaniae, Frankfurt am Main 1659.
7 В. P a 1 i s s y, Receptę Véritable [...], La Rochelle 1563.
x Pisał już o tym В. Patzak, Die Badegrotte in Grafenorten Schlosspark, „Guda Obend", 1932, s. 40.
9 J. Furttenbach, Itinerarium Italiae, Ulm 1627, s. 221.
10 Ibidem, s. 221. Grotę tę jednak odmiennie zbudowano na planie prostokąta.
KRZYSZTOF EYSYMONTT
ogrodowych pawiloników, odpowiadających równie niewielkim casini w ogrodach włoskich. Tym sposobem
wytworzył się powszechny wzorzec rezydencjonalnego ogrodu, powtarzany nawet w niewielkich założe-
niach. Doskonałą ilustrację stanowią dzieła Meriana czy Martina Zeilera, prezentujące rezydencje i ich ogrody
w krajach Cesarstwa6. Jeżeli w ogrodzie Herbersteina oba Lusthausy usytuowane były w sposób dla wspo-
mnianego wzorca tak nietypowy, to może świadczyć, że mimo iż nie znaleziono dla nich właściwego miej-
sca, były jednak potrzebne jako wyraz importowanej z Austrii kultury. Jej przejawem są niewątpliwie tyrol-
skie w swym rysunku cebulaste zwieńczenia obu budynków. Identyczne zwieńczenie otrzymał również
zapewne znacznie później wzniesiony wielki Lusthaus ogrodu opackiego w Henrykowie, którego budowni-
czym był niewątpliwie architekt pochodzący z Tyrolu.
W gorzanowskim ogrodzie dwie długie aleje żywopłotowe prowadziły w stronę centralnego pawilonu,
zwieńczonego już zwykłą, a nie tyrolską, cebulastą kopułą i zaopatrzonego w taras widokowy. Przypomi-
nający formą wielki Lusthaus, pawilon nosił od początku inną nazwę. Na legendzie rysunku Pompejusa
nazwano go die Grotte, co oczywiście odpowiada włoskiemu grotta, czyli ukrytemu we włoskim ogrodzie
pośród skał miejscu, w którym tryskała albo obficie spływała woda. Zakładanie licznych grot na stokach
wzgórz otaczających ogród, wykonanych z surowej cegły i zawsze zaopatrzonych w muszle z lejącą się do
nich wodą, postulował np. francuski teoretyk sztuki ogrodowej Bernard Palissy7. Takie groty budowano
współcześnie i później we Włoszech, np. w słynnej Villa Lante w Bagnaia pod Viterbo, czy we florenckim
Giardino Boboli. We Włoszech jednak zawsze posługiwano się sztuczną skałą, wykonaną z reguły z wulka-
nicznego tufu, przy czym w takim urządzeniu groty pozory naturalności wzmacniała woda obficie lejąca się
do basenu. Palissy, sugerując budowę grot z cegły, nadawał im od razu jakby sztuczny ogrodowy charakter
- grota dostosowuje się do pozostałych sztucznych urządzeń ogrodu, do których należą również obsadzone
żywopłotem proste aleje z umieszczonymi po bokach gabinetami (cabinetti). Jakkolwiek misy, do których
wlewa się woda, pozostały we wszystkich ogrodach włoskich elementem podstawowym, to samo otocze-
nie tych mis, czyli ogrodowa grotta, uległo pewnej redukcji: sztuczne skały groty powoli zaczęły przybie-
rać formy architektoniczne. Przykładem może być Villa Farnese w Caprarola, gdzie jedna z grot przybiera
postać ogrodowej fontanny z wielką, starannie wykonaną misą i rustykalną kamienną obudową architek-
toniczną. Tych bardzo licznych w XVI i XVII w. włoskich grot nigdy jednak nie przekształcano w osobne
budynki, a już z pewnością nie w budynki o tak zdecydowanych formach architektonicznych, jak pawi-
lon czy Lusthaus Herbersteina, noszący już tylko tradycyjną dla ogrodów włoskich nazwę grotta. Ideową
podstawę groty ogrodu włoskiego stanowił niezmiennie renesansowy nawrót do grecko-rzymskiej tradycji
życiodajnego źródła pozostającego pod opieką muz, stąd też bliska mitologii nazwa Nympheum, odnosząca
się do świątyni poświęconej opiekuńczym muzom ogrodu. Taką właśnie świątynią stał się wielki ogrodowy
Lusthaus Herbersteina8.
Niełatwo zatem znaleźć w powstających w XVI i XVII w. ogrodach włoskich, francuskich czy niemiec-
kich odpowiednika omawianej pawilonowej groty. Joseph Furttenbach opisuje w swym Itinerarium Italiae,
grotę w ogrodzie Pavesich w Genui9, o kształcie odbiegającym znacznie od innych opisanych przez niego
grot. Grota ta zainteresowała go na tyle, że dał nie tylko jej szczegółowy opis, ale wykonał również plan
(il. 2), przy czym uznał ją za najpiękniejszą w całych Włoszech. Grotę tę zbudowano na rzucie koła, ściętego
cięciwą fasady (il. 3). Kolisty rzut budynku zakłóca jednak nie tylko fasada, ale również siedem konch wod-
nych. Prawie centralne ukształtowanie budynku daje podstawę do skojarzeń z architekturą groty gorzanow-
skiej. Jakkolwiek Furttenbach nie zamieszcza przekroju tej budowli co czyni już przy następnej opisanej
przez siebie grocie genueńskiej nazwanej grottina10 (il. 4) - to jednak z jego opisu wynika, że budynek
zwieńczony był kopułą wspartą na siedmiu filarach, przez którą dostawało się do wnętrza światło (zapewne
przez latarnię). Takie jej wewnętrzne rozplanowanie upodabnia ją jeszcze bardziej do groty w Gorzanowie,
której kopułę również rozświetla latarnia.
Podobieństwa dotyczą jednak wyłącznie bryły i formy architektonicznej, nie przesądzają o znacznych
różnicach między obiema grotami. Grota genueńska np. miała wyraźnie ukształtowaną fasadę, która wraz
6 M e r i a n, op. cit., oraz M. Z e i 1 e r, Topographia Germaniae, Frankfurt am Main 1659.
7 В. P a 1 i s s y, Receptę Véritable [...], La Rochelle 1563.
x Pisał już o tym В. Patzak, Die Badegrotte in Grafenorten Schlosspark, „Guda Obend", 1932, s. 40.
9 J. Furttenbach, Itinerarium Italiae, Ulm 1627, s. 221.
10 Ibidem, s. 221. Grotę tę jednak odmiennie zbudowano na planie prostokąta.