DOI article:
Załęski, Krzysztof: Ogrody wolnomularzy w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0101
Rocznik Historii S/tuki, tom XXXIV
Wydawnictwo Ncriton, 2009
KRZYSZTOF ZAŁĘSKI
OGRODY WOLNOMULARZY W POLSCE
NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX WIEKU*
W XVIII stuleciu Anglia dała Europie co najmniej dwie rzeczy godne uwagi - ogrody krajobrazowe
i wolnomularstwo spekulatywne. Odejście od geometrycznego ogrodu francuskiego, kojarzącego się - tak
jak ogród Ludwika XIV w Wersalu - z absolutyzmem, oznaczało nie tylko zmianę gustu, do czego przyczy-
niły się zarówno malarstwo, jak literatura i filozofia. Angielscy liberałowie (dla wielu z nich rytuały lożowe
nie były obce) częściowo pod wpływem architektonicznych symboli wolnomularstwa zakładali ogrody,
w których architektura pejzażu miała odzwierciedlać i inspirować naturalne, nieabsolutystyczne wzorce.
Przechodząc rytualną podróż inicjacyjną, a następnie podążając ścieżkami angielskiego ogrodu, wtajemni-
czony miał odbywać w myśli moralną edukację1. Ogród w Stowe może uchodzić za wzorcowy. O dziwo,
nie wzbudził zachwytu księżny Izabeli Czartoryskiej: „Ogród ma być cudny, jeśli się uwierzy utartej opinii.
Jednak jest źle utrzymany i zbyt wiele w nim kiepskich świątyń. Świątynia Przyjaźni napawa nudą, Swią-
tynia Tańca niesmakiem. Najlepsza jeszcze z tego wszystkiego Świątynia Pokoju i Zgody. Jest też pomnik
poświęcony sławnym ludziom Anglii. Dość nudne kolumnady dla tak wielu ludzi"2.
Odwołując się do opracowanej przez Jamesa Andersona Konstytucji wolnych mularzy1, jako fundamentu,
na którym wyrosła „sztuka królewska" w XVIII w., przybierająca zbliżone formy organizacyjne i ideowe na
starym kontynencie i w Nowym Świecie, stwierdzić można, że autor utożsamiają ze sztuką budowania, czyli
z architekturą. Francuskie wydanie Konstytucji z 1742 r. zawiera Discours Préliminaire - tekst wygłoszony
przez Andrew Michaela Ramsaya 21 marca 1737 r. w Paryżu, w którym jako niezbędne kwalifikacje wol-
nomularza wymienione są ,,1'humanité, la morale pure, le secret inviolable et le goût des beaux arts"4.
Podstawowy w wolnomularstwie spekulatywnym temat wznoszenia Świątyni Braterstwa nawiązuje
bezpośrednio do biblijnych i pozabiblijnych przekazów dotyczących budowy i wyglądu Świątyni Salomona,
którą utożsamiano ze Świątynią Ludzkości lub Świątynią Wielkiego Światów Budownika5. Zgodnie z wizją
* W artykule wykorzystałem niepublikowany tekst referatu „Elementy wolnomularskie w architekturze ogrodowej", wygło-
szonego 5 marca 1981 r. w Klubie Zieleni przy Oddziale Warszawskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
1 S. Abbott, Fictions of Freemasonry. Freemasonry and the German Novel, Wayne State University Press, Detroit 1991,
s. 21.
2 Cyt. za Z. Ży gul ski j u п., Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Syhilli, Dom Gotycki, Kraków 2009, s. 102.
The Constitutions of the Free-Masons. Containing the His tory Charge, Régulations, &c. of that most Ancient and Right
Worshipful Fraternity, London 1723.
4 Т. С e g i e 1 s к i, Kawaler Ramsay i jego „ Mowa " z 1737 roku. U źródeł masonerii szkockiej, „Ars Regia", 1/2,1995/1996,
s- 123. Przedruk tekstu Ramsaya tamże na s. 137-142.
"A. H orne, King Salomon s Tempie In the Masonie Tradition, The Aquarian Press, Wellingborough, Northamptonshire,
Pourth Impression 1977; Т. С e g i e 1 s к i, Świątynia Jerozolimska w nowożytnej tradycji ezoterycznej oraz na gruncie wolnomular-
stw<*, [w:] Jerozolima w kulturze europejskiej. Materiały z konferencji zorganizowanej w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk
W Warszawie w dniach 14 17 maja 1996, red. P. P a s z к i e w i с z, T. Z a d r o ż n y. Warszawa 1997, s. 42 I 42l).
Wydawnictwo Ncriton, 2009
KRZYSZTOF ZAŁĘSKI
OGRODY WOLNOMULARZY W POLSCE
NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX WIEKU*
W XVIII stuleciu Anglia dała Europie co najmniej dwie rzeczy godne uwagi - ogrody krajobrazowe
i wolnomularstwo spekulatywne. Odejście od geometrycznego ogrodu francuskiego, kojarzącego się - tak
jak ogród Ludwika XIV w Wersalu - z absolutyzmem, oznaczało nie tylko zmianę gustu, do czego przyczy-
niły się zarówno malarstwo, jak literatura i filozofia. Angielscy liberałowie (dla wielu z nich rytuały lożowe
nie były obce) częściowo pod wpływem architektonicznych symboli wolnomularstwa zakładali ogrody,
w których architektura pejzażu miała odzwierciedlać i inspirować naturalne, nieabsolutystyczne wzorce.
Przechodząc rytualną podróż inicjacyjną, a następnie podążając ścieżkami angielskiego ogrodu, wtajemni-
czony miał odbywać w myśli moralną edukację1. Ogród w Stowe może uchodzić za wzorcowy. O dziwo,
nie wzbudził zachwytu księżny Izabeli Czartoryskiej: „Ogród ma być cudny, jeśli się uwierzy utartej opinii.
Jednak jest źle utrzymany i zbyt wiele w nim kiepskich świątyń. Świątynia Przyjaźni napawa nudą, Swią-
tynia Tańca niesmakiem. Najlepsza jeszcze z tego wszystkiego Świątynia Pokoju i Zgody. Jest też pomnik
poświęcony sławnym ludziom Anglii. Dość nudne kolumnady dla tak wielu ludzi"2.
Odwołując się do opracowanej przez Jamesa Andersona Konstytucji wolnych mularzy1, jako fundamentu,
na którym wyrosła „sztuka królewska" w XVIII w., przybierająca zbliżone formy organizacyjne i ideowe na
starym kontynencie i w Nowym Świecie, stwierdzić można, że autor utożsamiają ze sztuką budowania, czyli
z architekturą. Francuskie wydanie Konstytucji z 1742 r. zawiera Discours Préliminaire - tekst wygłoszony
przez Andrew Michaela Ramsaya 21 marca 1737 r. w Paryżu, w którym jako niezbędne kwalifikacje wol-
nomularza wymienione są ,,1'humanité, la morale pure, le secret inviolable et le goût des beaux arts"4.
Podstawowy w wolnomularstwie spekulatywnym temat wznoszenia Świątyni Braterstwa nawiązuje
bezpośrednio do biblijnych i pozabiblijnych przekazów dotyczących budowy i wyglądu Świątyni Salomona,
którą utożsamiano ze Świątynią Ludzkości lub Świątynią Wielkiego Światów Budownika5. Zgodnie z wizją
* W artykule wykorzystałem niepublikowany tekst referatu „Elementy wolnomularskie w architekturze ogrodowej", wygło-
szonego 5 marca 1981 r. w Klubie Zieleni przy Oddziale Warszawskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
1 S. Abbott, Fictions of Freemasonry. Freemasonry and the German Novel, Wayne State University Press, Detroit 1991,
s. 21.
2 Cyt. za Z. Ży gul ski j u п., Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Syhilli, Dom Gotycki, Kraków 2009, s. 102.
The Constitutions of the Free-Masons. Containing the His tory Charge, Régulations, &c. of that most Ancient and Right
Worshipful Fraternity, London 1723.
4 Т. С e g i e 1 s к i, Kawaler Ramsay i jego „ Mowa " z 1737 roku. U źródeł masonerii szkockiej, „Ars Regia", 1/2,1995/1996,
s- 123. Przedruk tekstu Ramsaya tamże na s. 137-142.
"A. H orne, King Salomon s Tempie In the Masonie Tradition, The Aquarian Press, Wellingborough, Northamptonshire,
Pourth Impression 1977; Т. С e g i e 1 s к i, Świątynia Jerozolimska w nowożytnej tradycji ezoterycznej oraz na gruncie wolnomular-
stw<*, [w:] Jerozolima w kulturze europejskiej. Materiały z konferencji zorganizowanej w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk
W Warszawie w dniach 14 17 maja 1996, red. P. P a s z к i e w i с z, T. Z a d r o ż n y. Warszawa 1997, s. 42 I 42l).