DOI article:
Załęski, Krzysztof: Ogrody wolnomularzy w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14576#0102
KRZYSZTOF ZAI I Ski
Lzechiela (Ez. 40 44) wyobrażano sobie świątynię jako budowlę podłużną, podzieloną na dwie częśei.
W kompozycjach barokowych można zauważyć zjawisko dwu (często łączonych) koncepeji Świątyni Salo-
mona centralnej i podłużnej.
Budowa świątyni była alegorią duchowego celu wolnomularzy, czyli stworzenia społeczeństwa ideal-
nego, przy czym drogą do osiągnięcia tego było nie reformowanie państwa, lecz raczej udoskonalenie jed-
nostki. Od początku wolnomularze dystansowali się od politycznej aktywności, a dyskusje o polityce i reli-
gii były w loży statutowo zabronione.
Król Salomon, król Hiram i budowniczy Hiram Abif oraz symboliczna świątynia przedstawiona
w Konstytucji Andersona jako „największy cud świata" - weszli na trwałe do symboliki i obrzędowości
masońskiej. Legenda o śmierci Hirama Abifa, wyznaczonego przez króla Salomona zarządcą budowy świą-
tyni, jest podstawową w wolnomularstwie: Hiram podzielił pracowników na trzy stopnie: uczniów, czelad-
ników i mistrzów i każdemu stopniowi dał inne słowo, aby przy pobieraniu zapłaty niżsi nie podawali się
za wyższych. Trzech czeladników napadło na Hirama przy wejściu do świątyni, chcąc go zmusić do wyja-
wienia im słowa mistrzowskiego, a gdy ten im odmówił, zamordowali go i, pogrzebawszy ciało w pobliżu
świątyni, dla poznania miejsca wetknęli w ziemię gałązkę akacji.
W lożach spotykamy czysto architektoniczne elementy wywodzące się ze Świątyni Salomona, jak
kolumny Jachin (cnota), przy której odbierali zapłatę uczniowie i Boaz (mądrość), przy której odbierali
zapłatę czeladnicy (mistrzowie w izbie środkowej). Inne elementy to: troje drzwi (w obrazie loży stopni
pierwszego i drugiego), posadzka mozaikowa, a z wyposażenia świątyni arka przymierza, morze miedziane
oraz złote i srebrne naczynia (w obrazie loży stopnia szóstego). Wszystkie odnoszą się do siedmiostopnio-
wego rytu, którym posługiwała się polska masoneria do 1821 r. Orientacja loży także nawiązuje do Świątyni
Salomona. W rytuale Edinburgh Register House MS z 1696 r. na pytanie „How stands your Loge?" podano
odpowiedź „East and west as temple of Jérusalem".
W praktyce architektonicznej wiąże się to z zagadnieniem miejsc, w których gromadziły się i pra-
cowały loże. Początkowo zbierano się w tawernach czy oberżach, a także w rezydencjach prywatnych.
Wraz z powstawaniem stałych siedzib lóż w specjalnie w tym celu wznoszonych budynkach, lub tylko
adaptowanych, istotny stał się ich kształt architektoniczny, wystrój i wyposażenie. Konotacje masońskie
nadawano także ogrodowym budowlom i rzeźbom, przy czym były one czytelne tylko dla wtajemniczo-
nych. Obok form klasycystycznych czy neogotyckich nadawano owym budowlom także cechy egipty-
zujące6. Istniał bowiem ryt egipski, założony przez Cagliostra, a Stanisław Kostka Potocki w wydanej
drukiem Mowie na zgromadzeniu W.W.N. dnia 15 października 1786 przez N.P.W.M.B.S.P. tak pisał: „Sta-
rożytny Chaldejczyk, co z szczytu gór bieg niebios upatrywał i co na nich żył odludny; Egipt, którego
się mędrcy w głębokich kryli pieczarach; te zwycięskie czasu piramidy, szanowne ich znaki - nieznany
klucz mądrości, ukryte pod nim obrządki; owe pamiętne do memfickich tajemnic przypuszczenia; na
koniec, ten kościół mistyczny i imię najmędrszego z królów; te to są szlachetne wzory i początki obrzędów
naszych"7.
Masoneria, mimo odwoływania się do tradycji nieraz bardzo odległych, była dzieckiem swo-
ich czasów, stąd obecność idei oświeceniowych w piśmiennictwie i symbolice wolnomularskiej jest tak
powszechna, że utrudnia, a czasem wręcz uniemożliwia jednoznaczną interpretację dzieł sztuki powsta-
łych w kręgu jej oddziaływania, zwłaszcza w tak skomplikowanej materii jak sztuka ogrodowa. Świad-
czy o tym zestawienie projektu monumentu dedykowanego Rousseau (il. 1) z ryciną stricte wolnomular-
skąx (il. 2), gdzie odnajdziemy wiele tych samych elementów, przemawiających do świadomości odbiorcy
innym językiem. Symbolika wolnomularska uwidocznia się dzisiaj na masońskich cmentarzach o charak-
terze parkowym (il. 3, 4). W loży mogły znajdować się „Figury Minerwy, Herkulesa i Wenery, wyobra-
żające: Mądrość, Siłę i Piękność; pierwsza po stronie tronu, druga - w pobliżu pierwszego dozorcy,
trzecia - w pobliżu drugiego dozorcy"9. Pomniki tych bóstw napotkane w ogrodzie wywoływały u adep-
A. Ty szkie w i с z, Imhotep today: Egiptianizing Architecture, (Encounters with Ancien! Egipt), eds. J.M. H u m b e r t.
C. Pr i ce, University London Press 2003 (Rec: „Biuletyn Historii S/tuki", LXVIII. 2006, nr 2, s. 245-252).
7 Cyt. za: W. S m о 1 с ń ski, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne. Warszawa 1949, s. 150.
x Podobną rycinę (bez groty i sfinksa) zamieszczono na stronie tytułowej Freymaurerlieder mit Melodien, Berlin 1771.
' N.C.W.B.S., Źródła do historii wolnomularstwa w Polsce, Warszawa 1925, s. 5.
Lzechiela (Ez. 40 44) wyobrażano sobie świątynię jako budowlę podłużną, podzieloną na dwie częśei.
W kompozycjach barokowych można zauważyć zjawisko dwu (często łączonych) koncepeji Świątyni Salo-
mona centralnej i podłużnej.
Budowa świątyni była alegorią duchowego celu wolnomularzy, czyli stworzenia społeczeństwa ideal-
nego, przy czym drogą do osiągnięcia tego było nie reformowanie państwa, lecz raczej udoskonalenie jed-
nostki. Od początku wolnomularze dystansowali się od politycznej aktywności, a dyskusje o polityce i reli-
gii były w loży statutowo zabronione.
Król Salomon, król Hiram i budowniczy Hiram Abif oraz symboliczna świątynia przedstawiona
w Konstytucji Andersona jako „największy cud świata" - weszli na trwałe do symboliki i obrzędowości
masońskiej. Legenda o śmierci Hirama Abifa, wyznaczonego przez króla Salomona zarządcą budowy świą-
tyni, jest podstawową w wolnomularstwie: Hiram podzielił pracowników na trzy stopnie: uczniów, czelad-
ników i mistrzów i każdemu stopniowi dał inne słowo, aby przy pobieraniu zapłaty niżsi nie podawali się
za wyższych. Trzech czeladników napadło na Hirama przy wejściu do świątyni, chcąc go zmusić do wyja-
wienia im słowa mistrzowskiego, a gdy ten im odmówił, zamordowali go i, pogrzebawszy ciało w pobliżu
świątyni, dla poznania miejsca wetknęli w ziemię gałązkę akacji.
W lożach spotykamy czysto architektoniczne elementy wywodzące się ze Świątyni Salomona, jak
kolumny Jachin (cnota), przy której odbierali zapłatę uczniowie i Boaz (mądrość), przy której odbierali
zapłatę czeladnicy (mistrzowie w izbie środkowej). Inne elementy to: troje drzwi (w obrazie loży stopni
pierwszego i drugiego), posadzka mozaikowa, a z wyposażenia świątyni arka przymierza, morze miedziane
oraz złote i srebrne naczynia (w obrazie loży stopnia szóstego). Wszystkie odnoszą się do siedmiostopnio-
wego rytu, którym posługiwała się polska masoneria do 1821 r. Orientacja loży także nawiązuje do Świątyni
Salomona. W rytuale Edinburgh Register House MS z 1696 r. na pytanie „How stands your Loge?" podano
odpowiedź „East and west as temple of Jérusalem".
W praktyce architektonicznej wiąże się to z zagadnieniem miejsc, w których gromadziły się i pra-
cowały loże. Początkowo zbierano się w tawernach czy oberżach, a także w rezydencjach prywatnych.
Wraz z powstawaniem stałych siedzib lóż w specjalnie w tym celu wznoszonych budynkach, lub tylko
adaptowanych, istotny stał się ich kształt architektoniczny, wystrój i wyposażenie. Konotacje masońskie
nadawano także ogrodowym budowlom i rzeźbom, przy czym były one czytelne tylko dla wtajemniczo-
nych. Obok form klasycystycznych czy neogotyckich nadawano owym budowlom także cechy egipty-
zujące6. Istniał bowiem ryt egipski, założony przez Cagliostra, a Stanisław Kostka Potocki w wydanej
drukiem Mowie na zgromadzeniu W.W.N. dnia 15 października 1786 przez N.P.W.M.B.S.P. tak pisał: „Sta-
rożytny Chaldejczyk, co z szczytu gór bieg niebios upatrywał i co na nich żył odludny; Egipt, którego
się mędrcy w głębokich kryli pieczarach; te zwycięskie czasu piramidy, szanowne ich znaki - nieznany
klucz mądrości, ukryte pod nim obrządki; owe pamiętne do memfickich tajemnic przypuszczenia; na
koniec, ten kościół mistyczny i imię najmędrszego z królów; te to są szlachetne wzory i początki obrzędów
naszych"7.
Masoneria, mimo odwoływania się do tradycji nieraz bardzo odległych, była dzieckiem swo-
ich czasów, stąd obecność idei oświeceniowych w piśmiennictwie i symbolice wolnomularskiej jest tak
powszechna, że utrudnia, a czasem wręcz uniemożliwia jednoznaczną interpretację dzieł sztuki powsta-
łych w kręgu jej oddziaływania, zwłaszcza w tak skomplikowanej materii jak sztuka ogrodowa. Świad-
czy o tym zestawienie projektu monumentu dedykowanego Rousseau (il. 1) z ryciną stricte wolnomular-
skąx (il. 2), gdzie odnajdziemy wiele tych samych elementów, przemawiających do świadomości odbiorcy
innym językiem. Symbolika wolnomularska uwidocznia się dzisiaj na masońskich cmentarzach o charak-
terze parkowym (il. 3, 4). W loży mogły znajdować się „Figury Minerwy, Herkulesa i Wenery, wyobra-
żające: Mądrość, Siłę i Piękność; pierwsza po stronie tronu, druga - w pobliżu pierwszego dozorcy,
trzecia - w pobliżu drugiego dozorcy"9. Pomniki tych bóstw napotkane w ogrodzie wywoływały u adep-
A. Ty szkie w i с z, Imhotep today: Egiptianizing Architecture, (Encounters with Ancien! Egipt), eds. J.M. H u m b e r t.
C. Pr i ce, University London Press 2003 (Rec: „Biuletyn Historii S/tuki", LXVIII. 2006, nr 2, s. 245-252).
7 Cyt. za: W. S m о 1 с ń ski, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne. Warszawa 1949, s. 150.
x Podobną rycinę (bez groty i sfinksa) zamieszczono na stronie tytułowej Freymaurerlieder mit Melodien, Berlin 1771.
' N.C.W.B.S., Źródła do historii wolnomularstwa w Polsce, Warszawa 1925, s. 5.