DOI article:
Dzik, Janina: Walory moralne a obrona i legitymizacja katolickiej europy: Oprawa uroczystości beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych Stanisława Kostki w rzeczypospolitej obojga narodów
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.56525#0087
86
JANINA DZIK
Pierwsze uroczystości dziękczynne w związku z ogłoszeniem Stanisława błogosławionym przez papie-
ża Pawła V odbyły się w 1606 r. w Jarosławiu z inicjatywy Anny z Kostków Ostrogskiej (1575-1635). Na
terenie miasta i wokół niego przygotowano dekoracje okazjonalne oraz widowiska plenerowe, które wedle
jezuickich kronik wyróżniały się „nadzwyczajnym bogactwem”6. W tematyce bliżej nieokreślonych kosz-
townych „ozdób” kościołów, rynków i ulic wyraźnie sprecyzowane zostały walory duchowe zakonnego no-
wicjusza z możnego rodu. Źródła odnotowują tylko niektóre z nich. Wiadomo, że w kluczowym miejscu, nad
główną bramą wejściową do kolegium, znajdowała się dedykacja określająca go jako „sławę polską”, której
uzasadnieniem stały się jego cnoty moralne. Określany był jako „wzór religijności, pobożności, czystości”
oraz „wzgardziciel rzeczy ludzkich, zwycięzca samego siebie”. Najstarsze wizerunki Kostki, umieszczone
w jarosławskim kościele św. Jana przy ołtarzu głównym: Ignacy i Stanislaw przed Matką Boską oraz Komu-
nia Stanisława, wskazywały na istotne atuty jego wyróżnienia w kontrreformacyjnym Kościele katolickim.
Była to żarliwa pobożność eucharystyczna i szczególna cześć maryjna oraz wierność Towarzystwu Jezuso-
wemu, do którego wstąpił w młodym wieku. Istotną częścią uroczystości były parady plenerowe, w których
rozbudowanym językiem alegorii Stanisław Kostka określony został jako wyznawca i asceta, oraz „ruchome
obrazy”, w których ukazano dzieje jego krótkiego życia i cuda. Przymioty charakteru młodzieńca podkre-
ślone zostały w symbolice darów składanych przez wiernych. Były to „kosztowności” niesione przez dzieci
uosabiające anioły: wieniec z rubinów za umartwienia, girlanda szmaragdowa za niezłomną stałość i wytrwa-
łość, lilia za czystość i niewinność oraz diadem brylantowy dla oznaczenia chwały wiecznej7.
Chwała młodo zmarłego nowicjusza wykreowana została przez środowisko zakonne, jego pobożność
bowiem stanowiła idealny kontrreformacyjny model intensywności życia duchowego i stałości w dążeniu do
realizacji powołania. Postawa Stanisława Kostki wzmacniała rangę nowego zakonu, zwłaszcza jego formacji
nowicjackiej i kapłańskiej. Szczególny splendor, jaki nadano uroczystościom w Jarosławiu, był zasługą Anny
z Kostków Ostrogskiej, pozostającej ze świątobliwym krewnym w silnym związku emocjonalnym. Jego
kościelna nobilitacja była dla niej silnym impulsem do pobożności i okazją do wywyższenia rodu. Stanowiła
też jej osobisty sukces po czynionych w Rzymie staraniach o beatyfikację8.
W niedługim czasie po beatyfikacji Stanisław Kostka zaczął być postrzegany w nowym kontekście
-jako orędownik Rzeczypospolitej w jej zmaganiach militarnych na wschodzie, szczególnie z Portą Oto-
mańską. Po zwycięstwie chocimskim w 1621 r. był czczony jako patron rycerstwa polskiego, a po wygranej
bitwie pod Chocimiem w 1673 r. ogłoszony został (1674) jednym z głównych patronów Korony i Wielkiego
Księstwa Litewskiego9.
Ten właśnie aspekt promocji Stanisława Kostki wykorzystany został w tematyce dekoracji uroczystości
dziękczynnych po zamknięciu procesu i ogłoszeniu dekretu kanonizacyjnego przez papieża Klemensa XI
w 1714 r. Dekoracja kościoła Jezuitów w Lublinie z 1715 r., szczegółowo opisana w aktach Towarzystwa
Jezusowego10, gloryfikowała młodzieńca i wyjaśniała jego nową rolę w dziejach Rzeczypospolitej. Wielo-
wątkowa koncepcja dekoracji o charakterze obrazowo-słownym obejmowała przede wszystkim wnętrze ko-
ścioła - ołtarz główny oraz kaplicę dedykowaną Kostce. Motyw przewodni (inventio) treści dekoracji rozpo-
czynał się w fasadzie, którą ozdobiono personifikacją rzymskiej bogini Famy, trzymającej dekret oraz tubę
z lemmą: „Oracula nuntiat orbi” (Wyrocznia ogłoszona światu)11. Towarzyszyło jej „oblicze” króla polskiego
Augusta II Wettyna oraz wizerunek papieża Klemensa XI, z rodowym herbem Albanich przedstawiającym
trzy góry i wznoszącą się gwiazdę12, z lemmą: „Ignis a facie eius exarsit Psal 14” („z Jego ust - pochłaniający
ogień” [faktycznie: Ps 18(17), 9 Król dzięki czyni za zwycięstwo]).
6 Koszutski, op. cit., s. 91-95.
7 Ibidem, s. 79-88.
8 Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, t. 5, Lipsk 1840, s. 300.
9 A.P. Bieś, Stanislaw Kostka, [w:] Polski Słownik Biograficzny [dalej cyt.: PSB], t. 41, red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków
2002, s. 591.
10 Rzym, Archiwum Romanum Societatis lesu [dalej cyt.: ARSI] Pol. 58, f. 251a-252b (Gratiae Immortales Deo in Hominibus.
Pro Decreto Canonizationis B. Stanislai Kostka SI); J. Dzik, Dekoracja okazjonalna (1715) w kościele Jezuitów w Lublinie. Ze studiów
nad ikonografią św. Stanisława Kostki, „Roczniki Humanistyczne”, t. 67, 2019, nr 4, s. 45-60 [dostępny w Internecie: DOI:http://dx.doi.
org/10.18290/rh.2019.67.4-2],
11 Tłumaczenie dzięki uprzejmości pani Anny Sobeckiej z Działu Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej.
12 Herb rodziny Albani (z której wywodził się Giovanni Francesco Albani - gwiazda wznosząca się nad górami na tle dwugłowego
orła z koroną).
JANINA DZIK
Pierwsze uroczystości dziękczynne w związku z ogłoszeniem Stanisława błogosławionym przez papie-
ża Pawła V odbyły się w 1606 r. w Jarosławiu z inicjatywy Anny z Kostków Ostrogskiej (1575-1635). Na
terenie miasta i wokół niego przygotowano dekoracje okazjonalne oraz widowiska plenerowe, które wedle
jezuickich kronik wyróżniały się „nadzwyczajnym bogactwem”6. W tematyce bliżej nieokreślonych kosz-
townych „ozdób” kościołów, rynków i ulic wyraźnie sprecyzowane zostały walory duchowe zakonnego no-
wicjusza z możnego rodu. Źródła odnotowują tylko niektóre z nich. Wiadomo, że w kluczowym miejscu, nad
główną bramą wejściową do kolegium, znajdowała się dedykacja określająca go jako „sławę polską”, której
uzasadnieniem stały się jego cnoty moralne. Określany był jako „wzór religijności, pobożności, czystości”
oraz „wzgardziciel rzeczy ludzkich, zwycięzca samego siebie”. Najstarsze wizerunki Kostki, umieszczone
w jarosławskim kościele św. Jana przy ołtarzu głównym: Ignacy i Stanislaw przed Matką Boską oraz Komu-
nia Stanisława, wskazywały na istotne atuty jego wyróżnienia w kontrreformacyjnym Kościele katolickim.
Była to żarliwa pobożność eucharystyczna i szczególna cześć maryjna oraz wierność Towarzystwu Jezuso-
wemu, do którego wstąpił w młodym wieku. Istotną częścią uroczystości były parady plenerowe, w których
rozbudowanym językiem alegorii Stanisław Kostka określony został jako wyznawca i asceta, oraz „ruchome
obrazy”, w których ukazano dzieje jego krótkiego życia i cuda. Przymioty charakteru młodzieńca podkre-
ślone zostały w symbolice darów składanych przez wiernych. Były to „kosztowności” niesione przez dzieci
uosabiające anioły: wieniec z rubinów za umartwienia, girlanda szmaragdowa za niezłomną stałość i wytrwa-
łość, lilia za czystość i niewinność oraz diadem brylantowy dla oznaczenia chwały wiecznej7.
Chwała młodo zmarłego nowicjusza wykreowana została przez środowisko zakonne, jego pobożność
bowiem stanowiła idealny kontrreformacyjny model intensywności życia duchowego i stałości w dążeniu do
realizacji powołania. Postawa Stanisława Kostki wzmacniała rangę nowego zakonu, zwłaszcza jego formacji
nowicjackiej i kapłańskiej. Szczególny splendor, jaki nadano uroczystościom w Jarosławiu, był zasługą Anny
z Kostków Ostrogskiej, pozostającej ze świątobliwym krewnym w silnym związku emocjonalnym. Jego
kościelna nobilitacja była dla niej silnym impulsem do pobożności i okazją do wywyższenia rodu. Stanowiła
też jej osobisty sukces po czynionych w Rzymie staraniach o beatyfikację8.
W niedługim czasie po beatyfikacji Stanisław Kostka zaczął być postrzegany w nowym kontekście
-jako orędownik Rzeczypospolitej w jej zmaganiach militarnych na wschodzie, szczególnie z Portą Oto-
mańską. Po zwycięstwie chocimskim w 1621 r. był czczony jako patron rycerstwa polskiego, a po wygranej
bitwie pod Chocimiem w 1673 r. ogłoszony został (1674) jednym z głównych patronów Korony i Wielkiego
Księstwa Litewskiego9.
Ten właśnie aspekt promocji Stanisława Kostki wykorzystany został w tematyce dekoracji uroczystości
dziękczynnych po zamknięciu procesu i ogłoszeniu dekretu kanonizacyjnego przez papieża Klemensa XI
w 1714 r. Dekoracja kościoła Jezuitów w Lublinie z 1715 r., szczegółowo opisana w aktach Towarzystwa
Jezusowego10, gloryfikowała młodzieńca i wyjaśniała jego nową rolę w dziejach Rzeczypospolitej. Wielo-
wątkowa koncepcja dekoracji o charakterze obrazowo-słownym obejmowała przede wszystkim wnętrze ko-
ścioła - ołtarz główny oraz kaplicę dedykowaną Kostce. Motyw przewodni (inventio) treści dekoracji rozpo-
czynał się w fasadzie, którą ozdobiono personifikacją rzymskiej bogini Famy, trzymającej dekret oraz tubę
z lemmą: „Oracula nuntiat orbi” (Wyrocznia ogłoszona światu)11. Towarzyszyło jej „oblicze” króla polskiego
Augusta II Wettyna oraz wizerunek papieża Klemensa XI, z rodowym herbem Albanich przedstawiającym
trzy góry i wznoszącą się gwiazdę12, z lemmą: „Ignis a facie eius exarsit Psal 14” („z Jego ust - pochłaniający
ogień” [faktycznie: Ps 18(17), 9 Król dzięki czyni za zwycięstwo]).
6 Koszutski, op. cit., s. 91-95.
7 Ibidem, s. 79-88.
8 Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, t. 5, Lipsk 1840, s. 300.
9 A.P. Bieś, Stanislaw Kostka, [w:] Polski Słownik Biograficzny [dalej cyt.: PSB], t. 41, red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków
2002, s. 591.
10 Rzym, Archiwum Romanum Societatis lesu [dalej cyt.: ARSI] Pol. 58, f. 251a-252b (Gratiae Immortales Deo in Hominibus.
Pro Decreto Canonizationis B. Stanislai Kostka SI); J. Dzik, Dekoracja okazjonalna (1715) w kościele Jezuitów w Lublinie. Ze studiów
nad ikonografią św. Stanisława Kostki, „Roczniki Humanistyczne”, t. 67, 2019, nr 4, s. 45-60 [dostępny w Internecie: DOI:http://dx.doi.
org/10.18290/rh.2019.67.4-2],
11 Tłumaczenie dzięki uprzejmości pani Anny Sobeckiej z Działu Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej.
12 Herb rodziny Albani (z której wywodził się Giovanni Francesco Albani - gwiazda wznosząca się nad górami na tle dwugłowego
orła z koroną).