DOI issue:
Artykuły
DOI article:Pezda, Janusz: Volumen hoc deest. Volumen hoc desideratur: O brakach w zasobie rękopisów Biblioteki Książąt Czartoryskich
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.21226#0118
116
Janusz Pezda
bliotece Kórnickiej”3. Czytelnicy poszukujący materiałów winni wiedzieć, gdzie mają szu-
kać rękopisów, które - choć figurują w katalogach Biblioteki Książąt Czartoryskich - są
przechowywane w innych książnicach. Takich rękopisów odnaleziono 69.
Druga kategoria to autentyczne straty poniesione przez Bibliotekę Czartoryskich. Nie
znamy dokładnej liczby rękopisów, które - wywiezione z kraju po upadku powstania ko-
ściuszkowskiego - nigdy nie zostały zwrócone. Także cześć zbiorów rękopiśmiennych
ewakuowanych po powstaniu listopadowym, nie odnotowana w ówczesnych katalogach,
bezpowrotnie zaginęła. Utracone zostały też rękopisy z Archiwum Domowego Książąt
Czartoryskich, które dopiero po II wojnie światowej zostało integralnie związane z ca-
łością zbiorów4. Ironią losu są też dzieje rękopisów rewindykowanych po traktacie ry-
skim, a wśród nich archiwaliów Czartoryskich. Niestety, wywołana wtedy dyskusja, czy
odzyskane zbiory należy oddawać na powrót w ręce prywatne spowodowała, że zwrócone
przez Rosję dzieła, w tym także rękopisy Czartoryskich, trafiły do Warszawy, do Biblioteki
Narodowej, gdzie były przechowywane do wybuchu wojny i nie powróciły do Krakowa.
Prawie wszystkie spłonęły w Warszawie w czasie II wojny światowej wraz ze zbiorami tam-
tejszych bibliotek i archiwów. Straty wojenne powiększyły się o rękopisy wypożyczone
do bibliotek i archiwów warszawskich, spalone w kampanii wrześniowej i po powstaniu
warszawskim. Nie powróciły już także dokumenty dotyczące Sieradza, przekazane temu
miastu w roku 1943, jak i wywieziony prawdopodobnie do Niemiec rękopis sanskrycki.
Poniżej opisano 182 bezpowrotnie utracone rękopisy.
Warto pokazać na podstawie zachowanych opisów i ponownie sobie uzmysłowić
ogrom strat, jakie poniosła Biblioteka Książąt Czartoryskich. Przedstawiona lista nie jest
pełna, gdyż trudno byłoby taką stworzyć. Możemy mówić tylko o szacunkowych stratach
rękopisów, idących w tysiące woluminów. W niniejszym opracowaniu starano się jedynie
pokazać te braki, które uważny czytelnik znajdzie zarówno w drukowanych katalogach,
jak i w inwentarzu.
Pierwsza wzmianka o kolekcji rękopiśmiennej Czartoryskich pochodzi z roku 1745,
a w roku 1770 powstał pierwszy, niezachowany katalog zbioru warszawskiego, w którym
odnotowano 1645 druków i rękopisów. W roku 1783 zbiory przewieziono z Warszawy
do Puław. Dołączono do nich wtedy druki i rękopisy, głównie poezję i inne dzieła litera-
tury, gromadzone przez Izabelę z Flemmingów Czartoryską w jej rezydencji w Powązkach
pod Warszawą5. W ciągu całych swoich dziejów zbiory Czartoryskich najbardziej ucier-
piały w czasie powstania kościuszkowskiego i po jego upadku. Atakujące Warszawę woj-
ska rosyjskie zniszczyły Powązki i ocalone już po powstaniu zbiory Czartoryskich prawie
w całości wywiozły do Petersburga. Tam stały się one, obok innych polskich księgozbio-
3 Homecki [wstęp do:] Kukieł, Katalog..., s. VI. Poza wymienionymi miastami, rękopisy Biblioteki
Czartoryskich odnaleźć można także w bibliotekach warszawskich oraz we Wrocławiu.
4 A. Homecki, Historia Archiwum Domowego Czartoryskich 1879-1953, „Rozprawy i Sprawozdania
Muzeum Narodowego w Krakowie” XII, 1980, s. 61-83, BCzart. rkps 12 733 t. I; L. Bentkowski, „Spis
numerów brakujących w bibliotece rękopisów JO Xcia Wł. Czartoryskiego”, przed 1889 r.; BCzart. rkps
12737: „Katalog archiwum rodzinnego Książąt Czartoryskich z ostatnich 100 lat” ręką L. Bentkow-
skiego. Zob. Aneks I.
5 K. Buczek, Z przeszłości Biblioteki Muzeum Książąt Czartoryskich, „Przegląd Biblioteczny” X, 1936,
s. 183-188.
Janusz Pezda
bliotece Kórnickiej”3. Czytelnicy poszukujący materiałów winni wiedzieć, gdzie mają szu-
kać rękopisów, które - choć figurują w katalogach Biblioteki Książąt Czartoryskich - są
przechowywane w innych książnicach. Takich rękopisów odnaleziono 69.
Druga kategoria to autentyczne straty poniesione przez Bibliotekę Czartoryskich. Nie
znamy dokładnej liczby rękopisów, które - wywiezione z kraju po upadku powstania ko-
ściuszkowskiego - nigdy nie zostały zwrócone. Także cześć zbiorów rękopiśmiennych
ewakuowanych po powstaniu listopadowym, nie odnotowana w ówczesnych katalogach,
bezpowrotnie zaginęła. Utracone zostały też rękopisy z Archiwum Domowego Książąt
Czartoryskich, które dopiero po II wojnie światowej zostało integralnie związane z ca-
łością zbiorów4. Ironią losu są też dzieje rękopisów rewindykowanych po traktacie ry-
skim, a wśród nich archiwaliów Czartoryskich. Niestety, wywołana wtedy dyskusja, czy
odzyskane zbiory należy oddawać na powrót w ręce prywatne spowodowała, że zwrócone
przez Rosję dzieła, w tym także rękopisy Czartoryskich, trafiły do Warszawy, do Biblioteki
Narodowej, gdzie były przechowywane do wybuchu wojny i nie powróciły do Krakowa.
Prawie wszystkie spłonęły w Warszawie w czasie II wojny światowej wraz ze zbiorami tam-
tejszych bibliotek i archiwów. Straty wojenne powiększyły się o rękopisy wypożyczone
do bibliotek i archiwów warszawskich, spalone w kampanii wrześniowej i po powstaniu
warszawskim. Nie powróciły już także dokumenty dotyczące Sieradza, przekazane temu
miastu w roku 1943, jak i wywieziony prawdopodobnie do Niemiec rękopis sanskrycki.
Poniżej opisano 182 bezpowrotnie utracone rękopisy.
Warto pokazać na podstawie zachowanych opisów i ponownie sobie uzmysłowić
ogrom strat, jakie poniosła Biblioteka Książąt Czartoryskich. Przedstawiona lista nie jest
pełna, gdyż trudno byłoby taką stworzyć. Możemy mówić tylko o szacunkowych stratach
rękopisów, idących w tysiące woluminów. W niniejszym opracowaniu starano się jedynie
pokazać te braki, które uważny czytelnik znajdzie zarówno w drukowanych katalogach,
jak i w inwentarzu.
Pierwsza wzmianka o kolekcji rękopiśmiennej Czartoryskich pochodzi z roku 1745,
a w roku 1770 powstał pierwszy, niezachowany katalog zbioru warszawskiego, w którym
odnotowano 1645 druków i rękopisów. W roku 1783 zbiory przewieziono z Warszawy
do Puław. Dołączono do nich wtedy druki i rękopisy, głównie poezję i inne dzieła litera-
tury, gromadzone przez Izabelę z Flemmingów Czartoryską w jej rezydencji w Powązkach
pod Warszawą5. W ciągu całych swoich dziejów zbiory Czartoryskich najbardziej ucier-
piały w czasie powstania kościuszkowskiego i po jego upadku. Atakujące Warszawę woj-
ska rosyjskie zniszczyły Powązki i ocalone już po powstaniu zbiory Czartoryskich prawie
w całości wywiozły do Petersburga. Tam stały się one, obok innych polskich księgozbio-
3 Homecki [wstęp do:] Kukieł, Katalog..., s. VI. Poza wymienionymi miastami, rękopisy Biblioteki
Czartoryskich odnaleźć można także w bibliotekach warszawskich oraz we Wrocławiu.
4 A. Homecki, Historia Archiwum Domowego Czartoryskich 1879-1953, „Rozprawy i Sprawozdania
Muzeum Narodowego w Krakowie” XII, 1980, s. 61-83, BCzart. rkps 12 733 t. I; L. Bentkowski, „Spis
numerów brakujących w bibliotece rękopisów JO Xcia Wł. Czartoryskiego”, przed 1889 r.; BCzart. rkps
12737: „Katalog archiwum rodzinnego Książąt Czartoryskich z ostatnich 100 lat” ręką L. Bentkow-
skiego. Zob. Aneks I.
5 K. Buczek, Z przeszłości Biblioteki Muzeum Książąt Czartoryskich, „Przegląd Biblioteczny” X, 1936,
s. 183-188.