DOI Heft:
Komunikaty
DOI Artikel:Kruk, Mirosław Piotr; Salamon, Maciej: Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu archaniołów (XIII-517): Enkolpion w zbiorach Fundacji Książąt Czartoryskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.21226#0233
Mirosław P. Kruk, Maciej Salamon
Matka Boska z Dzieciątkiem
w otoczeniu archaniołów (XIII-517)1
Enkolpion w zbiorach Fundacji Książąt Czartoryskich
Do mniej znanych zabytków związanych ze sztuką bizantyńską, a znajdujących się w zbio-
rach polskich, należą drobne przedmioty użytkowe o charakterze paraliturgicznym. Są
wśród nich plakiety, wykonane w różnym czasie i miejscu, z rozmaitych materiałów, peł-
niące na ogół funkcję enkolpionów, czyli oznak godności biskupiej, noszonych na piersi
w formie zawieszek. Jedna z takich plakiet jest przechowywana w zbiorach Książąt Czar-
toryskich w Krakowie2.
Jak wykazała ekspertyza Mariusza Paszkowskiego, plakietę wykonano ze steatytu3. Ma
kształt prostokąta zamkniętego półkolistym lukiem, a opracowano ją w głębokim reliefie.
Srebrna oprawa, zwieńczona uchwytem w kształcie kółka, służącym do zawieszania, obej-
muje kamień ozdobnym falistym brzegiem. Ikona pełniła prawdopodobnie funkcję en-
kolpionu: insignium biskupiego, określanego - w przypadku często występujących na nim
wizerunków Matki Boskiej - jako Panagia, od przydomku Matki Boskiej (gr. Panagia -
Przenajświętsza).
W polu środkowym, dość wgłębionym w stosunku do brzegu, widnieje wizerunek Mat-
ki Boskiej w półpostaci, podtrzymującej na lewej ręce Jezusa. Chrystus błogosławi prawą
ręką, a w lewej trzyma rulon Ewangelii. Inaczej niż w tradycyjnej wersji typu Hodegetrii,
Maria nie wskazuje prawą dłonią na Jezusa, lecz przytrzymuje nią lekko Jego kolano. Ten
zasadniczo konwencjonalny wizerunek wyróżnia się intrygującym epitetem:
Mf|TT|p ©sou H AKr|óico0r]p£vi]
1 Plakieta, steatyt, srebro, płaskorzeźba, 7,4 x 6,2 x 1 cm, Grecja (?), XV w. (?), Kraków, Fundacja Książąt
Czartoryskich, nr inw. XIII-517.
2 Plakieta została opublikowana w katalogu wystawy: Cerkiew - wielka tajemnica w Muzeum Początków
Państwa Polskiego w Gnieźnie, lecz pominięto wtedy widoczną na niej inskrypcję. Zob. P. Grotowski,
M. P. Kruk, M. Paszkowski, Ikony - enkolpiony ze zbiorów Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie
[w:] Cerkiew - wielka tajemnica: sztuka cerkiewna od XI w. do 1917 roku ze zbiorów polskich, katalog wy-
stawy, kwiecień - sierpień 2001, Gniezno 2001, s. 58-59, kat. VI.89; kat. VI.90.
3 Ibidem, s. 58.
Matka Boska z Dzieciątkiem
w otoczeniu archaniołów (XIII-517)1
Enkolpion w zbiorach Fundacji Książąt Czartoryskich
Do mniej znanych zabytków związanych ze sztuką bizantyńską, a znajdujących się w zbio-
rach polskich, należą drobne przedmioty użytkowe o charakterze paraliturgicznym. Są
wśród nich plakiety, wykonane w różnym czasie i miejscu, z rozmaitych materiałów, peł-
niące na ogół funkcję enkolpionów, czyli oznak godności biskupiej, noszonych na piersi
w formie zawieszek. Jedna z takich plakiet jest przechowywana w zbiorach Książąt Czar-
toryskich w Krakowie2.
Jak wykazała ekspertyza Mariusza Paszkowskiego, plakietę wykonano ze steatytu3. Ma
kształt prostokąta zamkniętego półkolistym lukiem, a opracowano ją w głębokim reliefie.
Srebrna oprawa, zwieńczona uchwytem w kształcie kółka, służącym do zawieszania, obej-
muje kamień ozdobnym falistym brzegiem. Ikona pełniła prawdopodobnie funkcję en-
kolpionu: insignium biskupiego, określanego - w przypadku często występujących na nim
wizerunków Matki Boskiej - jako Panagia, od przydomku Matki Boskiej (gr. Panagia -
Przenajświętsza).
W polu środkowym, dość wgłębionym w stosunku do brzegu, widnieje wizerunek Mat-
ki Boskiej w półpostaci, podtrzymującej na lewej ręce Jezusa. Chrystus błogosławi prawą
ręką, a w lewej trzyma rulon Ewangelii. Inaczej niż w tradycyjnej wersji typu Hodegetrii,
Maria nie wskazuje prawą dłonią na Jezusa, lecz przytrzymuje nią lekko Jego kolano. Ten
zasadniczo konwencjonalny wizerunek wyróżnia się intrygującym epitetem:
Mf|TT|p ©sou H AKr|óico0r]p£vi]
1 Plakieta, steatyt, srebro, płaskorzeźba, 7,4 x 6,2 x 1 cm, Grecja (?), XV w. (?), Kraków, Fundacja Książąt
Czartoryskich, nr inw. XIII-517.
2 Plakieta została opublikowana w katalogu wystawy: Cerkiew - wielka tajemnica w Muzeum Początków
Państwa Polskiego w Gnieźnie, lecz pominięto wtedy widoczną na niej inskrypcję. Zob. P. Grotowski,
M. P. Kruk, M. Paszkowski, Ikony - enkolpiony ze zbiorów Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie
[w:] Cerkiew - wielka tajemnica: sztuka cerkiewna od XI w. do 1917 roku ze zbiorów polskich, katalog wy-
stawy, kwiecień - sierpień 2001, Gniezno 2001, s. 58-59, kat. VI.89; kat. VI.90.
3 Ibidem, s. 58.