Museum Narodowe w Krakowie [Hrsg.]: Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie (N.S. 4.2011)

Dorota Gorzelany

Oblicza dionizyjskie

Kilka uwag o ikonografii Dionizosa i Ariadny
na wazach greckich w zbiorach Fundacji Książąt Czartoryskich

i Muzeum Narodowego w Krakowie

Kult Dionizosa podczas świąt ateńskich odnosił się do dwoistej natury boga opiekują-
cego się wegetacją i światem podziemnym oraz wskazywał na jego pochodzenie przez
odwołanie do wcześniejszych praktyk religijnych w różnych rejonach świata greckiego.
Bóg, czczony na terenach Grecji północnej, wraz z przesuwającymi się na południe gru-
pami ludności dotarł na wyspy greckie, gdzie rozpowszechniona była wiara w analogiczne
bóstwo opiekujące się wegetacją winnej latorośli z tradycjami kultowymi sięgającymi na
Keos połowy II tysiąclecia p.n.e.1 W późniejszym okresie monety z wizerunkiem głowy
Dionizosa, winnego grona, kantarosu oddawały znaczenie gospodarcze produkcji wina
w regionie północnym i na wyspach2.

Zaszczepianie miłości do wina natrafiało jednak na poważny opór, co znalazło od-
dźwięk w opowieści mitologicznej przedstawionej na kalpis czerwonofigurowej Późnego
Manierysty (460-450 p.n.e., il. I)3 * * * * * * * * * *. Za sprzeciwienie się bogowi król Edonów Likurg został
dotknięty szaleństwem, które doprowadziło do zbrodni, jego stan symbolizuje diadem
z liści bluszczu. Ubrany w krótki chiton, charakterystyczny tracki wzorzysty płaszcz z sze-
roką bordiurą i wysokie buty zamierza się podwójnym toporem na siedzącego na ołtarzu
nagiego młodzieńca, swojego syna, wyciągającego ku niemu błagalnie ręce. Między nimi
klęczy zrozpaczona królowa, chwytając się obiema rękami za głowę i bezsilnie opuszczając
wzrok. Dostojny, brodaty Dionizos z tyrsosem w dłoni, patrzy wprost na Likurga, trzyma-
jąc w wyciągniętej nad głową chłopca ręce gałąź winnej latorośli, w którą w oczach osza-

1 E. Simon, Die Gótter der Griechen, Miinchen 1998, s. 289. „Wyspami winnymi” były też Lesbos, Chios,
Samos, których mieszkańcy kontaktowali się z Hetytami, znanymi z uprawy winnej latorośli. W później-
szym okresie tradycje te przejęły Lidia i Frygia.

2 Z produkcji wina słynęły miasta na wybrzeżu trackim: Mende, Maroneia, Tazos, Lete (B. V. He ad,
Historia numorum, Oxford 1911, s. 198-265) oraz wyspy Peparetos, Andros, Naksos, Eubea (ibidem,
s. 312n„ 364, 482,488).

3 Nr inw. MNK XI-1225, ze zbiorów Fundacji Książąt Czartoryskich w depozycie w Muzeum Narodo-

wym w Krakowie, zob. L. Piotrowicz, De Lycurgo insano in hydria Cracoviensi repraesentato [w:] Stro-

mata in honorem Casimiri Morawski, Kraków 1908, s. 79-87, tab. IX; J. D. Beazley, Attische Vasenmaler

des rotfigurigen Stils, Tubingen 1925, s. 253, nr 18; J. D. Beazley, Greek Vases in Poland, Oxford 1928,

s. 44n.; K. Bulas, Corpus Vasorum Antiąuorum, Pologne, 2: Cracovie, Varsovie-Cracovie 1935 (CVA),

s. 14, pl. 12.1; S. Gąsiorowski, Malarstwo starożytne w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Kraków

1952, s. 9, tab. XX-XXI; J. D. Beazley, Attic Red-Figure Vases, Oxford 1963, s. 1121,17; A. D. Trendall,

T. B. L. Webster, Illustrations of Greek Drama, London 1971, s. 49; T. H. Carpenter, Dionysian Imagery

in Fifth-Century Athens, Oxford 1997, s. 37; T. Mannack, The Late Mannerists in Athenian Vase-Pamting,

Oxford 2001, s. 147; D. Gorzelany, Wielkie Muzea. Muzeum Narodowe w Krakowie, Warszawa 2007

(Album „Rzeczpospolitej”), s. 24n.