DOI Heft:
Komunikaty
DOI Artikel:Kruk, Mirosław Piotr; Salamon, Maciej: Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu archaniołów (XIII-517): Enkolpion w zbiorach Fundacji Książąt Czartoryskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.21226#0235
Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu archaniołów (XIII-517) 233
Pod względem paleograficznym inskrypcja reprezentuje pismo epigraficzne o cechach
późnych, występujących jednak w stosunkowo szerokim przedziale czasowym. Forma
litery M (w ligaturze MHTFJP) występuje od XI wieku. Kształt A z charakterystyczną
pionową laską znany jest od wieku XIV9. Te typy liter były stosowane w napisach także
w okresie postbizantyńskim.
Interesującym elementem napisu jest epitet Matki Boskiej: „Odpędzająca Acedię”, czyli
AKT]5ito0r]p£vr|. Epitet taki nie jest notowany w pracach poświęconych ikonograńi Matki
Boskiej; co więcej, słowo aKr|Óito0r)pśvr| nie jest poświadczone w żadnym innym źródle,
stanowi zatem w języku greckim hapax legomenon10. Nie ma jednak powodu, by wątpić
w autentyczność tego określenia Marii, które zostało utworzone zgodnie z regułami sło-
wotwórczymi języka greckiego. Słowo AKryW0r|p£vr) jest złożeniem, którego pierwszym
członem jest rzeczownik d.Kr]5ia (łac. acedia), oznaczający religijne „wypalenie”* 11, a drugi
człon - cb0r|p£vi] - jest imiesłowem czasownika d)0£opai12, tutaj występującego w postaci
znanej z języka nowogreckiego13. Jest to imiesłów strony zwrotnej (medialnopasywnej)
perfektu (participium perfecti medii) słowa tbOćopcu, który to czasownik w stronie zwrot-
nej oznacza - „odpierać, odpędzać”14. Niewątpliwie chodzi zatem o skuteczność pomocy
Matki Boskiej w przezwyciężeniu acedii.
Pewna trudność w spolszczeniu nowego epitetu Marii wynika stąd, że występujący
w nim człon d)0r]p£vr) („odpędzająca”) nie jest imiesłowem czasu teraźniejszego, lecz per-
fektu, której to kategorii, wyrażającej aspekt dokonany w teraźniejszości, brak w języku
polskim15. Podobny problem pojawia się przy tłumaczeniu znanego określenia Marii:
9 Avtoupcikt]ę, o.c., s. 126-131. Trudno ściśle datować nietypowe A, jakkolwiek zdaje się ono także
nawiązywać do wzorów późnobizantyńskich.
10 Określenia tego brak w słownikach języka greckiego. Wśród nowszych wypada wymienić:
G. W. H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1987, E. Trapp, Lexikon zur byzantinischen Grazi-
tat, H. 1, Wien 1994; E. Kpiapdę, AsĘikó rrjq MeoaiwviKjq EWr/yiKrję Ar]pw8ovq EpappaT£iaq, vol. I,
©eaaa\ovr]Kr| 1969.
11 Acedia to „obojętność wyrażająca się w smutku i duchowej pustce”, „syndrom wypalenia religijnego
przejawiający się w przygnębieniu i braku motywacji do zaangażowania”, Religia. Encyklopedia PWN, t. 1,
Warszawa 2001, s. 40; U. Voll, Acedia [w:] The New Catholic Encyclopedia, Washington 1967, s. 83-84;
Acedia, duchowa depresja, red. S. Hiżycki, Kraków 2008; por. Lampe, o.c., s. 61-62; 1561; C. du Fre-
sne du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, t. 1, Paris 1883, s. 52.
12 FI. G. Liddel, R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford 1996, s. 2031, por. też s. 323 (ćmuiBeopcu).
13 Grecka forma participium medii/passivi brzmi w klasycznej grece u>0oup£voc;/r|, czego liczne przykła-
dy można znaleźć w tekstach epoki bizantyńskiej, np. Nicephorus Blemmydes, Opera, Turnhout-
Leuven 1984, s. 66 (XIII w.), Michael Psellos, Philosophica Minora, t. 2, Leipzig 1989, s. 54,13 (XII w.).
W języku nowogreckim równolegle obok tej formy rozpowszechniona jest forma u>0r|pevoc;/t], występu-
jąca w omawianym epitecie.
14 Medium cbBeopai (w znaczeniu „odpierać, przepędzać [wroga]), O. Jurewicz, Słownik grecko-pol-
ski, Warszawa 2001, s. 537-538; „odeprzeć przepędzić nieprzyjaciół”, Z. Abramowiczówna, Słownik
grecko-polski. Warszawa 1965, s. 675-676; „thrust or push away frorn oneself, force back esp. in battle”,
Liddel, Scott, o.c., s. 2031.
15 W języku nowogreckim imiesłów medialno-pasywny (zwrotny i bierny) uznawany jest za imiesłów
perfektu, który od średniowiecza zbliżył się w grece znaczeniowo do aorystu, czyli czasu historycznego
(O. Jurewicz, Gramatyka historyczna języka greckiego, Warszawa 1992, s. 287). W przypadku omawia-
Pod względem paleograficznym inskrypcja reprezentuje pismo epigraficzne o cechach
późnych, występujących jednak w stosunkowo szerokim przedziale czasowym. Forma
litery M (w ligaturze MHTFJP) występuje od XI wieku. Kształt A z charakterystyczną
pionową laską znany jest od wieku XIV9. Te typy liter były stosowane w napisach także
w okresie postbizantyńskim.
Interesującym elementem napisu jest epitet Matki Boskiej: „Odpędzająca Acedię”, czyli
AKT]5ito0r]p£vr|. Epitet taki nie jest notowany w pracach poświęconych ikonograńi Matki
Boskiej; co więcej, słowo aKr|Óito0r)pśvr| nie jest poświadczone w żadnym innym źródle,
stanowi zatem w języku greckim hapax legomenon10. Nie ma jednak powodu, by wątpić
w autentyczność tego określenia Marii, które zostało utworzone zgodnie z regułami sło-
wotwórczymi języka greckiego. Słowo AKryW0r|p£vr) jest złożeniem, którego pierwszym
członem jest rzeczownik d.Kr]5ia (łac. acedia), oznaczający religijne „wypalenie”* 11, a drugi
człon - cb0r|p£vi] - jest imiesłowem czasownika d)0£opai12, tutaj występującego w postaci
znanej z języka nowogreckiego13. Jest to imiesłów strony zwrotnej (medialnopasywnej)
perfektu (participium perfecti medii) słowa tbOćopcu, który to czasownik w stronie zwrot-
nej oznacza - „odpierać, odpędzać”14. Niewątpliwie chodzi zatem o skuteczność pomocy
Matki Boskiej w przezwyciężeniu acedii.
Pewna trudność w spolszczeniu nowego epitetu Marii wynika stąd, że występujący
w nim człon d)0r]p£vr) („odpędzająca”) nie jest imiesłowem czasu teraźniejszego, lecz per-
fektu, której to kategorii, wyrażającej aspekt dokonany w teraźniejszości, brak w języku
polskim15. Podobny problem pojawia się przy tłumaczeniu znanego określenia Marii:
9 Avtoupcikt]ę, o.c., s. 126-131. Trudno ściśle datować nietypowe A, jakkolwiek zdaje się ono także
nawiązywać do wzorów późnobizantyńskich.
10 Określenia tego brak w słownikach języka greckiego. Wśród nowszych wypada wymienić:
G. W. H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1987, E. Trapp, Lexikon zur byzantinischen Grazi-
tat, H. 1, Wien 1994; E. Kpiapdę, AsĘikó rrjq MeoaiwviKjq EWr/yiKrję Ar]pw8ovq EpappaT£iaq, vol. I,
©eaaa\ovr]Kr| 1969.
11 Acedia to „obojętność wyrażająca się w smutku i duchowej pustce”, „syndrom wypalenia religijnego
przejawiający się w przygnębieniu i braku motywacji do zaangażowania”, Religia. Encyklopedia PWN, t. 1,
Warszawa 2001, s. 40; U. Voll, Acedia [w:] The New Catholic Encyclopedia, Washington 1967, s. 83-84;
Acedia, duchowa depresja, red. S. Hiżycki, Kraków 2008; por. Lampe, o.c., s. 61-62; 1561; C. du Fre-
sne du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, t. 1, Paris 1883, s. 52.
12 FI. G. Liddel, R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford 1996, s. 2031, por. też s. 323 (ćmuiBeopcu).
13 Grecka forma participium medii/passivi brzmi w klasycznej grece u>0oup£voc;/r|, czego liczne przykła-
dy można znaleźć w tekstach epoki bizantyńskiej, np. Nicephorus Blemmydes, Opera, Turnhout-
Leuven 1984, s. 66 (XIII w.), Michael Psellos, Philosophica Minora, t. 2, Leipzig 1989, s. 54,13 (XII w.).
W języku nowogreckim równolegle obok tej formy rozpowszechniona jest forma u>0r|pevoc;/t], występu-
jąca w omawianym epitecie.
14 Medium cbBeopai (w znaczeniu „odpierać, przepędzać [wroga]), O. Jurewicz, Słownik grecko-pol-
ski, Warszawa 2001, s. 537-538; „odeprzeć przepędzić nieprzyjaciół”, Z. Abramowiczówna, Słownik
grecko-polski. Warszawa 1965, s. 675-676; „thrust or push away frorn oneself, force back esp. in battle”,
Liddel, Scott, o.c., s. 2031.
15 W języku nowogreckim imiesłów medialno-pasywny (zwrotny i bierny) uznawany jest za imiesłów
perfektu, który od średniowiecza zbliżył się w grece znaczeniowo do aorystu, czyli czasu historycznego
(O. Jurewicz, Gramatyka historyczna języka greckiego, Warszawa 1992, s. 287). W przypadku omawia-