Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (3(39).2014)

348

Sztuka XX i XXI wieku

techniczne widoczne w pracach i nieadekwatność zastosowania „techniki plakatowej” oraz
krzykliwych zestawień kolorystycznych: „[...] jest dowodem ostatecznego upadku tego ongi
uzdolnionego artysty. Przemysłową tematykę ujął Rafał Malczewski w formę tak niechlujną
i tandetną, że sławny COP dławi się i straszy kakofonicznym koszmarem pocztówkowych
kolorków”36. Twierdzenie to podtrzymał także monografista artysty Stanisław Potępa, który
również należał do grona krytyków cyklu. Jego stosunek jednak był niezasłużenie surowy:
„Cykl ten z uznaniem odnotowali »recenzenci« wszystkich prorządowych, propaństwowych
gazet, fachowa zaś krytyka odnosząca się dotychczas do sztuki Rafała Malczewskiego z kry-
tycznym, ale z reguły niekłamanym uznaniem przemilczała, bądź jednoznacznie określiła cykl
COP jako nieporozumienie. Okres międzywojenny w swej sztuce zamyka artysta klęską cyklu
nieprzemyślanego artystycznie, zgubiony w ilustracyjnym imitatorstwie, malując najczęściej
werystyczne akwarele”37. Podsumuje Potępa: „Podejmując temat COP-uchciał Malczewski
z pewnością podtrzymać swą pozycję w kraju, był to jednak całkowity niewypał. Beznamiętny
chłód bije od wszystkich olejnych realizacji tego cyklu, niekiedy wręcz jałowa bezsilność”38.
Niedociągnięcia techniczne w twórczości Malczewskiego, wynikające z braku formalnego
wykształcenia artystycznego39, zostały zauważone już przez Stanisława Ignacego Witkiewicza,
który zresztą był jednym z pierwszych krytyków o nim piszących: „Jedynym dziś dla mnie i mało
docenianym malarzem nie-artystą i przedstawicielem hiperrealizmu jest Rafał Malczewski”40.
Jednak dla niego braki te były zaletą, a nie wadą. Autorzy negatywnych opinii byli przyzwycza-
jeni do górskich pejzaży Malczewskiego, a właściwie utożsamiali jego twórczość wyłącznie z tą
tematyką, tak jakby nie miał prawa niczego innego przedstawiać. Cenili liryzm i nastrojowość
obrazów, nie potrafili natomiast zaakceptować zmian tematycznych i stylistycznych, uznając je
za regres twórczy. Wykazali się całkowitym brakiem zrozumienia nowej koncepcji artystycznej,
przyjmując zasadę, że artysta nie ma prawa nic zmieniać, jeśli coś robi dobrze i wszystkim się
to podoba. Byli wręcz oburzeni śmiałością artysty, którego wcześniejsze prace były uwielbiane
i powszechnie chwalone - „Te szybko i rozmachowo malowane obrazy z Rożnowa, Mielca,
Stalowej Woli - te gazociągi, promy, żwirownie, hale montażowe itd. są szerokimi notatkami
malarskimi, żywcem z natury branymi, są impetycznymi wykrojami z kraju rozbudowy i przy-
szłości - w świetnym rysunku i obfitym wyczuciu przestrzenności (powietrza) wykonane. Są one
ciekawe, niektóre nawet piękne - ale pozbawione »mistycznego« POZA - czy PONAD - realizmu,
jaki posiadały właśnie dzieła tak pełne poezji, dawne obrazy Malczewskiego z bliskich mu Tatr”41.
Część opinii krytycznych odpierał sam autor, tłumacząc, że: „Na jakąkolwiek syntezę bra-
kło czasu i dystansu [.. .]”42. Wypowiedź ta podkreśla charakter reportażowy prac i konieczność
„chwytania” przedstawień w sposób nagły i często przypadkowy, choć ma ona także charakter
pewnego wykrętu i ucieczki przed falą krytyki. Należy przyznać, że nawet recenzenci krytycznie
36 Ludwik Stradun, Wystawa w I.P.S.-ie, „Sygnały” 1939, nr 60.
37 S. Potępa, op. cit., s. 307.
38 Ibidem, s. 302.
39 Rafał Malczewski nie tylko nie ukończył szkoły artystycznej, ale także nigdy nie podjął żadnych studiów
w tym kierunku. Nauki pobierał od ojca - Jacka Malczewskiego. Można więc go uznać za samouka.
40 Stanisław Ignacy Witkiewicz, Malarstwo (nie sztuka) Rafała Malczewskiego i tło jego powstania,
„Wiadomości Literackie” 1928, nr 21.
41 Nela Samotyhowa, Przegląd ostatnich wystaw artystycznych w Warszawie. Centralny Okręg Przemysłowy
Rafała Malczewskiego, „Praca Obywatelska” 1939, nr 2, s. 7.
42 Wywiad opublikowany w „Expresie Porannym” 1938, nr 342, s. 4.