Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (3(39).2014)

Agata Pietrasik Żałoba nie przystoi Elektrze. O (nie)pamięci wojny...

371

pisał krytycznie, że „jest wiernością niewolników”42. Analizując postawę kapitana MacWhirra
z Tajfunu, atakował conradowską ideę heroizmu pisząc, że „społeczna ocena bohaterstwa
mierzy zawsze wartość ofiary pożytkiem czynu”, po czym konkludował, przywołując obraz
„całopalenia Warszawy”, który stanowił dla niego wcielenie w czyn etycznego paradygmatu
Conrada. Kottowi odpowiedziała wtedy Maria Dąbrowska, stając w obronie postulatów
moralnych autora Lorda Jima, i broniąc tym samym żołnierzy Armii Krajowej, wówczas
ofiary politycznej nagonki. Dąbrowska pisała, że „Kott [...] stawia w ogóle pod znakiem za-
pytania i potępia Polaków za ich skłonność do conradowskiej postawy etycznej [...]” oraz że
„rozprawiając się z »wiernością« Conrada, rozprawia się z »wiernością« bohaterską Polski
podziemnej f...]”43.
Cztery lata po tej wymianie zdań twórczość Kowarskiego została włączona w powyższą
debatę. Kazimierz Wyka podjął się rozwinięcia analogii pomiędzy Kowarskim a Conradem,
pisząc, że obu cechował humanizm „ponadpersonalny”, opisujący „ogólnikowe i stoickie
postawy”44. Wyka apelował, by „nie oddawać Conrada zbyt pochopnie we wyłączne władanie
armatorom kapitalistycznym!”, ponieważ ,,kapitanowie, którzy niegdyś służyli na statkach
jego floty, gdzie indziej oto zapłynęli”45. Taką ewolucję dostrzegł bowiem u Kowarskiego,
którego najwyższym - według Wyki - osiągnięciem były Głowa Żydówki i Głowa Żyda (między
1942 a 1946)46. W tych pracach artysta, porzucając humanistyczną tendencję do generalizo-
wania, przedstawił konkretne „bohaterskie głowy powstańców w ghetcie warszawskim”47.
Portrety oraz rysunki do planowanego cyklu „Getto”, w przeciwieństwie do Elektry, którą
Wyka uznał za nadmiernie przesyconą klasycyzującym symbolizmem, odnosiły się do spraw
aktualnych i razem z Proletariatczykami dawały świadectwo ewolucji conradowskiego huma-
nizmu Kowarskiego, który z nieokreślonej przeszłości dotarł w końcu do „tu i teraz”. Sztuka
Kowarskiego, w ujęciu Wyki, przeszła drogę od alegorii do lustra rzeczywistości odbijającego
rytm jej aktualnych przemian, bowiem, jak pisał: „treści humanistyczne, które tracąc charak-
ter ogólnikowy stały się treściami postępowo określonej historii i walki, te treści już kto inny
dzierży. Twarde dłonie proletariatczyków i niezłomne oczy Żydów”48.
Przedstawione powyżej konteksty powstania Elektry oraz zarysowany odbiór krytyczny
dzieła uwikłany silnie w burzliwe spory lat czterdziestych, wskazują na dwa, przeplatające
się w cytowanych wypowiedziach, kierunki rozważań: polityczny i estetyczny. Obie Elektiy -
Kowarskiego i Wiercińskiego - zatrzymują się w momencie zerowym, „kiedy wszystko stra-
cone, wszystko zrujnowane”, konfrontując się z pytaniem o nowy porządek. Jednak emocje
wywołane przez obie prace dalekie są od rozpaczy. Teresa Roszkowska wspominała, że „kiedy
kobieta z Narses, ubrana w czapkę frygijską mówiła o świtaniu, robiło to wielkie wrażenie”,
42 Jan Kott, O laickim tragizmie [w:] idem, Mitologia i realizm, Warszawa 1956, s. 216. Oryginalnie artykuł
ukazał się w „Twórczości” 1945, nr 1-2, s. 137-160.
43 Maria Dąbrowska, Conradowskie pojęcie wierności [online], „Warszawa” 1946, nr 1, s. 148-163, [dostęp:
16 sierpnia 2014], dostępny w Internecie: <http://www.kulturologia.uw.edu.pl/page.php?page=tekst&haslo-
dabrowska>.
44 Kazimierz Wyka, Humanizm Kowarskiego, „Przegląd Artystyczny” 1949, nr 5-6, s. 3.
45 Ibidem.
46 Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. MPW1163 MNW; Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.
MNKII-b-1067.
47 K. Wyka, op. cit., s. 3.
48 Ibidem.