Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (7.1970)

154

Elżbieta Grabska

siatka pęknięć równoczesna z całym obra-
zem" 6. Również analiza porównawcza pozwa-
lałaby uznać podpis ten za prawdziwy, biorąc
pod uwagę jego podobieństwo do ówczesnych
sygnatur Kandinsky'ego. Świadczy o tym za-
równo wykrój liter z charakterystycznym wy-
dłużeniem liter „S" i ,,Y", i zarazem przedłu-
żeniem poziomym dolnej części litery „S", jak
i często spotykane użycie czerwonej farby7.

Niemniej istotny jest napis wraz z sygna-
turą na odwrocie (ii. 3), na górnej części blejt-
ramu, wykonany ołówkiem, charakterem swo-
bodnie potraktowanej notatki: „Kandinsky —
„Abend" (Tempera)". Sama sygnatura ma bar-
dziej stylizowane ujęcie w majuskule, podobne
do innych sygnatur, cały zaś napis również nie
jest wyjątkiem, analogiczne bowiem adnotacje
na blejtramie lub odwrocie płótna spotykamy
w tym okresie kilkakrotnie 8.

Analiza grafologiczna tej adnotacji z podpi-
sem, której zechciał uprzejmie podjąć się pan
dr Zdzisław Kegel (Uniwersytet Wrocławski)
posługując się jako materiałem porównawczym
faksimilową reprodukcją korespondencji Kan-
dinsky'ego, wykazała 9, że podpis może być au-
tentyczny.

Zwróćmy uwagę z okazji owej notatki na
blejtramie, wykonanej zapewne przed wysła-
niem obrazu na wystawę, na oznaczenie jego
techniki jako tempery (tak samo oznaczona zo-
stała przez niego technika obrazu Abend sprze-
danego do Szczecina w 1902). Ze wspomnień
Kandinśky'ego i z rozmów, jakie prowadził
z nim Grohmann, wiemy, że w pierwszych la-
tach swej samodzielnej już działalności arty-
stycznej w Monachium eksperymentował wciąż

G Sprawozdanie z przebiegu konserwacji mgr D.
Stankiewicz z 16 maja 1963 r.

7 Np. w obrazie Triiber Tag — Kochel am See,
1902 (obecnie w Marlborough Gallery w Londynie),
w pejzażu Kochel am See, ok. 1902 w Stadtische Ga-
lerie w Monachium, GMS 8 (zbiory Gabrieli Miinter),
w którym wykrój i układ liter wydają się najbliższe
sygnaturze Wieczoru, w pejzażu miejskim pt. Kal-
muntz, 1903 (Marlborough Gallery) i innych.

8 Np. w pierwszym i trzecim z wymienionych
wyżej przykładów, w portrecie stojącej Gabrieli Miin-
ter na tle pejzażu 1902 (Marlborough Gallery) i póź-
niejszych pejzażach po 1903 r.

9 Opinia sformułowana przez dra Z. Kegela
w „Sprawozdaniu z badania" z dnia 9 X 1968 r. brzmi:
„Zakwestionowane pismo o brzmieniu „Kandinsky —
Abend / Tempera /", znajdujące się na fotokopii /Za-
łącznik 1 [il. 3]/, prawdopodobnie zostało nakreślone
przez Kandinsky'ego /Pismo porównawcze Kandin-
sky'ego załącznik 2 [Grohmann, s. 55]/."

inne techniki malarskie, że stosował wieloko-
lorowe podmalówki i techniki mieszane —
temperę i olej. Użytą tu nazwę tempera wy-
jaśnić by mogły zastosowane w Wieczorze
charakterystyczne ugrowe i ultramarynowe
podmalówki w temperze, w strukturze malar-
skiej obrazu mające istotną rolę — i w war-
stwie laserunkowej, i pod grubiej kładzionymi
impastami olejnej farby.

Powróćmy jednak do datowania obrazu. Sy-
tuowanie Wieczoru w kręgu prac powstałych
w latach 1902—1903 wydaje się niewątpliwe,
mimo iż autorce artykułu, jak i dr B. Steinborn
są one znane z autopsji w niewielkiej tylko
części10. Wprawdzie ujęcie kompozycyjne, jak
i temat obrazu nie odbiegają daleko od ówcze-
snego, modernistycznego szablonu „nastrojo-
wych pejzaży", szereg przesłanek formalnych,
kolorystycznych i fakturalnych przemawia za
autorstwem Kandinsky'ego. To stwierdzenie
wynikające z analizy porównawczej, którą
spróbujemy rozbudować niżej, poprzeć nale-
żałoby bardziej szczegółowymi badaniami te-
chnologiczno-laboratoryjnymi w zakresie sto-
sowanych w tym okresie przez Kandinsky'ego
barwników, spoiw, gruntów i podmalówków.
Być może analizę taką w oparciu o doświad-
czenia pracowni konserwatorskiej Stadtische
Galerie w Monachium, która posiada najwięk-
szy zbiór jego wczesnych prac, można będzie
w przyszłości przeprowadzić.

Obrazy Kandinsky'ego z lat 1901—1904
(a więc jeszcze przed wprowadzeniem pierw-
szych prób neoimpresjonistycznej metody) są
w znacznej mierze studiami plenerowymi
i kompozycjami niewielkiego formatu, powsta-
jącymi bądź w czasie licznych wyjazdów w oko-
lice Monachium (Oberpfalz, Kochel am See)
lub nad morze Północne, bądź w pracowni
w Monachium. W obrazach tych obserwujemy
dużą rozpiętość stosowanych .technik i mdtod
i bardzo szybką ewolucję kolorystyczną na
rzecz coraz jaśniejszej palety, coraz bardziej

10 Dr B. Steinborn miała okazję oglądać kilka
przykładów ze zbiorów Gabrieli Miinter w Mona-
chium, ja zaś w Marlborough Gallery w Londynie
i w Stedelijk Museum w Amsterdamie. Za przysłanie
fotografii obrazów Kandinsky'ego z lat 1902—1903,
z których część omawiamy i reprodukujemy w ni-
niejszym artykule, pragnę w tym miejscu serdecznie
podziękować: pani dr Erice Hanfstaengl z Stadtische
Galerie im Lenbachhaus w Monachium, panu E. L.
L. de Wilde, Dyrektorowi Stedelijk Museum w Am-
sterdamie i panu Tony Reichardt z Marlborough Gal-
lery w Londynie.