Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (11.1977)

68

Maria Starzewska

Twórczość Pawia Nitscha przypada na okres
największego rozkwitu wrocławskiego złotnictwa.
Artysta zwany w aktach archiwalnych także Nitsche,
Nitschke, Nusch, Niische3, urodził się we Wrocławiu
w 1548 r. (dokładna data nie jest znana) jako syn
miecznika Fabiana Nitsche. Zapisany w księgach
metrykalnych kościoła św. Marii Magdaleny był
wyznania ewangelickiego. Nie wiadomo u kogo po-
bierał naukę, ani w jakich krajach terminował4.
Tytuł mistrza „aurifaber" uzyskał Nitsch 6 lutego
1573 r. i w tym samym roku otrzymał obywatelstwo
miasta oraz ożenił się z Brygidą Neumaier. Mieszkał
odtąd przy ul. Kuźniczej. Miał sześciu synów i jedną
córkę. Najstarszy z synów Fabian, urodzony w 1574
r., został mistrzem w 1602 r., jedynie jego prace
złotnicze są znane. On też przejął warsztat po ojcu.
Andrzej i Michał prawdopodobnie także uzyskali
tytuły mistrza złotniczego, a Jan, Jakub i Tobiasz
występują w aktach tylko jako czeladnicy. Córka
Maria wyszła za mąż w 1602 r. za złotnika Mateusza
Jachmanna starszego. Paweł Nitsch zmarł 12 stycznia
1609 w wieku 61 lat, żona jego zmarła w 1622 r.

Duże znaczenie w działalności Nitscha miał me-
cenat biskupa Andrzeja Jerina, który większość
swych licznych zamówień na prace złotnicze, a można
przypuszczać, że prawie wszystkie, kierował do
mistrza Pawła. Za przykładem biskupa kapituła
i poszczególni kanonicy zlecali prace najchętniej
temu samemu mistrzowi. Działalność Nitscha zamyka
się też mniej więcej w okresie rządów biskupa, obej-
mując w sumie około piętnastu lat. Szczytowe osiąg-
nięcia jego twórczości przypadają na lata dziewięć-
dziesiąte XVI w. Wśród współczesnych zyskał chyba
największe uznanie i sławę dzięki wykonaniu głów-
nego ołtarza do katedry wrocławskiej. Dzieło to,
choćby biorąc pod uwagę samą skalę przedsięwzięcia,
nie ma odpowiednika w realizacjach innych war-
sztatów złotniczych tego czasu. Niewiele prac Pawła
Nitscha zachowało się, niektóre znamy z dawniejszych
reprodukcji, o paru innych mówią przekazy archi-
walne. Niewątpliwie prac tych musiało być znacznie
więcej, ale i tak to, czym dysponujemy, tworzy naj-
większy zespół wśród zachowanych prac innych
współczesnych artystów śląskich, który w dużej
mierze pozwala na scharakteryzowanie twórczości
artystycznej Nitscha.

3 Wszystkie dane podaję na podstawie zebranej literatury;
w Archiwum Państwowym we Wrocławiu po zniszczeniach
1945 r. zachowała się tylko jedna notatka wymieniająca nazwisko
Pawia Nitscha: Cat. Civ., Akta m. Wrocławia H 41,7, s. 7.

4 Według ówczesnych przepisów cechowych po ukończeniu
wędrówki obowiązywała czeladnika praca przez trzy lata u jed-
nego, a najwyżej dwóch mistrzów.

Pierwsze wiadomości o Pawle Nitschu pochodzą
z zachowanych fragmentów jego korespondencji
z biskupem Jerinem. W 1585 r. biskup zwraca się
do Nitscha5 o wskazanie snycerza do wykonania
herbu na pieczęci. Nitsch polecił Jakuba Jantę,
który jednak nie zdołał wykonać zlecenia biskupa,
ponieważ zmarł w sierpniu 1586 r. W innym liście
z 31 XII 1586 r. Nitsch pisze do biskupa6 w sprawie
kamieni jaspisowych, o których dostarczenie biskup
prosił. Jak wynika z odpowiedzi, nie odpowiadały
one biskupowi wielkością. Z treści tych listów widać,
że kontakty między artystą i jego mecenasem były
już w owym czasie dosyć bliskie. Wreszcie biskup
Jerin pierwszy sformułował ocenę Pawła Nitscha
jako złotnika w liście z 16 VII 1596 r.7 polecającym
jego syna Fabiana wybierającego się na wędrówkę
czeladniczą. Biskup określił Pawła jako zdolnego
złotnika, którego wysoko cenią współcześni za jego
rozmaite dzieła, a zwłaszcza za ołtarz główny w ka-
tedrze. Ocenę tę potwierdza wzmianka w kronice
Mikołaja Pola8. Wśród ważnych jego zdaniem wy-
darzeń zanotował Pol poświęcenie ołtarza głównego
w katedrze i wymienił nie tylko fundatora, co było
naturalne, ale i złotnika, co niewątpliwie świadczy
o znaczeniu Nitscha w mieście.

W różnych opracowaniach historii złotnictwa
wrocławskiego, które zaczęły się ukazywać już w końcu
XIX w., nie brak wzmianek o Nitschu. W katalogu9
największej wystawy złotnictwa śląskiego wymieniono
pięć jego prac. Najwięcej danych zebrał E. Hintze10
w swoim archiwalnym opracowaniu złotnictwa wro-
cławskiego. Podaje on obok not biograficznych
złotników także znane mu ich prace. Album złot-
nictwa śląskiego, opracowany wyjątkowo starannie
przez E. Hintzego i K. Masnera11 zawiera między
innymi reprodukcje dwóch prac, których miejsce
przechowania nie jest dziś znane. G. Habich12 w swym

5 F. Friedensburg, Studien zur schlesischen Medaillen-
kunde, „Schlesiens Vorzeit", 7 (1899), s. 67.

6 E. Wernicke, Ein Brief des Goldschmiedes Paul Nitsch
In Breslau an den Bischof Jerin, 1586, „Anzeiger fur Kunde der
deutschen Vorzeit", N.F. 28 (1881), s. 207.

7 K. Moritz-Eichborn, Fabian Nitsch. Ein Breslauer
Goldschmied der Spatrenaissance, „Schlesiens Vorzeit", N.F. 9
(1900), s. 107-121.

8 N. Polius, Hemerologium Silesiacum Wratis\aviense,
Leipzig 1612, s. 165.

9 Ausstellung von Goldschmiedearbeiten schlesischen Ursprun-
ges, oder aus schlesischem Besitze, oprać. E. Hintze, C. Buch-
wald, Schlesisches Museum fur Kunstgewerbe und Altertumer,
Breslau 1905, poz. 185-189.

10 Hintze, op. cit., s. 127.

11 E. Hintze, K. Masner, Goldschmiedearbeiten Schle-
siens, Breslau 1911.

12 G. Habich, Paul Nitsch, „Anzeiger des Landesmuseum
in Troppau", 2 (1931), s. 85-89.