Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (20.2011)

10

Jan Gromadzki


1. Mszał wielki, ok. 1330-1340, Ukrzyżowanie w kanonie. Biblio-
teka Uniwersytecka we Wrocławiu Oddział Rękopisów (dalej:
BUWr. OR), sygn. M 1151, f. 94v. Fot. J. Gromadzki.

-niebieskie inicjały, w których trzony liter i orna-
mentalne tło utrzymane są w dwóch kolorach,
wyznaczają początki najważniejszych rozdziałów
mszału, największe występują na początku formu-
larzy głównych uroczystości roku kościelnego i w
kanonie. Zasadniczym akcentem plastycznym była
jednak malowana miniatura Ukrzyżowania przed
kanonem. Taki koncept plastyczno-artykulacyjny,
jak opisano powyżej, którego najstarszym i bardziej
wyrazistym przykładem był mszał R 164 z 1325 r.,
zdominował formę śląskich mszałów w 2. i 3.
ćwierci XIV w. i dość często występował jeszcze
do końca tego stulecia obok nowego, coraz popu-
larniejszego schematu opartego na podobnej zasa-
dzie, lecz rozleglej stosującego dekorację malarską.
Całostronicowe Ukrzyżowanie z mszału M 1151 -
miniatura o typowej trójpostaciowej kompozycji,
którą wyróżnia przedstawienie krzyża jako lignum
oitae — jest niewątpliwie jednym z najlepszych dzieł
dojrzałego gotyku wśród zabytków śląskich, przy
tym nieco odosobnionym w pejzażu miejscowej
sztuki. W literaturze przedmiotu od dawna wska-
zywano na jego pokrewieństwo z bogatą iluminacją
tzw. Pasjonału Kunegundy z hradczańskiego klasz-
toru Benedyktynek13, datowanego na mniej więcej
1321 r. Rozbieżność datowania śląskiego mszału
i Pasjonału, sięgająca kilkunastu lat, może być

pozorna, gdyż żaden z tych manuskryptów nie jest
pewnie określony w czasie14. Miniatury obu tych
manuskryptów posiadają wiele cech wspólnych -
łączyje charakterystyczna technika, bliska lawowa-
nemu rysunkowi i niemal identyczna kolorystyka,
ograniczona do zaledwie kilku barw (głównie czer-
wieni i błękitu, dodatkowo zieleni w kilku odcie-
niach). Podobnyjest również styl rysunku i sposób
kompozycji - postaci są esowato wygięte w deli-
katnym kontrapoście, sceny nie posiadają żadnego
obramienia, przez co ich niezamalowane tło łączy
się bezpośrednio z bielą pergaminu na marginesach
kart. Można nawet wskazać analogiczne do postaci
Marii pod krzyżem, choć solitarne przedstawienie
Marii na £ 11 Pasjonału Kunegundy. Podobieństwa
między obu zabytkami wydają się wyraźne, ale
najmocniej na to wrażenie wpływa gama barwna
miniatur, dość wyjątkowa w panoramie sztuki obu
krajów.
Pewna odrębność tych dwóch dzieł w swoich
środowiskach spowodowała, że bardzo rozmaicie
interpretowano źródła ich stylu. Na ogół wskazy-
wano na miniatury z krajów po północnej stronie
Alp, powstałe w 1. połowie XIV w. Dziedzictwo
tamtejszej sztuki, którego wybitnym przykładem
jest Kodeks Manesse, łączyło się w nich z oddzia-
ływaniami malarstwa francuskiego, odpowiadają-
cymi m.in. za rozjaśnioną gamę barwną i półkry-
jącą technikę malarską, z silnie wyeksponowanym,
eleganckim rysunkiem. Jeszcze inny pogląd wyra-
ziła kilka lat temu Barbara Miodońska, wskazując
na sztukę Anglii jako źródło szczególnego stylu tej
miniatury i dekoracji Pasjonału15. Jednakże, mimo
swej odrębności, ani miniatury Pasjonału Kune-
gundy, ani ta w mszale magdaleńskim nie są dzie-
łami zupełnie izolowanymi. Wydaje się, że minia-
turę wrocławską można łączyć z całym szeregiem
analogicznych kompozycji w kanonach mszałów
śląskich oraz z innymi dziełami cechującymi się
zbliżoną stylistyką. Źródeł tej stylistyki należy
jednak szukać, jak zresztą proponowali pierwsi
badacze tego zabytku16, raczej w krajach leżą-
cych u północnych podnóży Alp (obecnie tereny
Szwajcarii i Austrii). Trwała ona na Śląsku dość
długo — w odosobnionych przypadkach nawet do
ok. 1370 r. - i miała tu swój lokalny koloryt, czego
dowodem jest znaczna liczba i formalna różnorod-
ność zachowanych dzieł. Mimo ogólnych podo-
bieństw, każde z nich jest osobnym zjawiskiem,
często również jeżeli chodzi o technikę wykonania,