Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (20.2011)

HANNA GÓRSKA
(Wrocław)
PODWROCŁAWSKIE DWORY RYGLOWE W IKONOGRAFII
FRIEDRICHA BERNHARDA WERNERA

W bogatej śląskiej spuściźnie ikonograficznej Frie-
dricha Bernharda Wernera (1690-1776)1, obejmującej
mapy, plany widokowe, panoramy oraz wizerunki
poszczególnych budowli wzniesionych w miastach
i wsiach naszego regionu, interesującą grupę ponad
30 obiektów stanowią dwory ryglowe. Dwanaście
spośród nich stało niegdyś na obrzeżach Wrocławia2,
w promieniu 20 km od miasta. Tego właśnie zespołu
dotyczyć będą nasze rozważania.
Konstrukcja ryglowa powstała w zachodniej części
Europy Środkowej pod koniec XII w. jako efekt
technicznego udoskonalenia drewnianych budowli
słupowych na przyciesi3. Ow system wznoszenia
budowli dotarł na Dolny Śłąskjuż pół wieku później,
wraz z falami osadników z krajów niemieckich.
W naszym regionie przyjął się zarówno w archi-
tekturze świeckiej, jak i sakralnej. Za czas najwięk-
szego rozkwitu śląskiej architektury ryglowej uważa
się okres od połowy XVII w. do schyłku następnego
stulecia4, jednak nieliczne zachowane do dziś zabytki
wcześniejsze, jak też wciąż odkrywane materiały
ikonograficzne świadczą, że datę tę należałoby cofnąć
co najmniej do początku wieku XVI. Mimo że nawet
w owym „złotym wieku” śląskie budowle ryglowe
nie osiągnęły tak bogatej, rozrzeźbionej drewnia-
nymi detalami formy, jak miało to miejsce w dzie-
łach architektury frankońskiej, saskiej oraz najbliż-
szej - łużyckiej, stworzono tu wiele interesujących
regionalnych kreacji, zwłaszcza w oryginalnej archi-
tekturze siedemnastowiecznych kościołów Pokoju.
System ryglowy stosowany był na Śląsku, podobnie
jak w zachodniej Europie, również w architekturze
rezydencjonalnej. Często wznoszono w ten sposób
wyższe kondygnacje zabudowań zamkowych, wielo-
skrzydłowe rezydencje możnych właścicieli ziem-

skich, a także skromne, wiejskie dwory. Spośród ok.
60 znanych nam dziś obiektów tego typu wzniesio-
nych na Nizinie Śląskiej i Przedgórzu Sudeckim do
dziś stoi zaledwie 15, i to nieraz w stanie ruiny. Infor-
macje o pozostałych przetrwały jedynie w dawnej
ikonografii, zwłaszcza Wernerowskiej.
Autor owej cennej dokumentacji jest uznawany
przez badaczy za jednego z najwybitniejszych rysow-
ników topografów europejskich doby nowożytnej5.
Urodzony w Topoli (Reichenau) pod Kamieńcem
Ząbkowickim (Kamenz), znaczną część życia spędził
w podróżach, ze szkicownikiem w ręku. W latach
1727-1737 kilkakrotnie przemierzył Europę, docie-
rając aż na Sycylię. Dla augsburskich i norymber-
skich wydawców wykonał ok. 1500 widoków z 700
europejskich miejscowości. W latach czterdziestych
XVIII w. powrócił na rodzinny Śląsk, gdzie otrzymał
stanowisko geometry kardynała Philippa von Sinzen-
dorfa, a potem scenografa i reduktora map w depar-
tamencie budownictwa Preussichen Kriegs- und
Domanenkammer zu Breslau (Pruskiej Kamery
Wojenno-Dominialnej we Wrocławiu).
Dziełem życia Wernera nie stały się jednak weduty
wielkich europejskich miast, lecz rozpoczęty przed
1750 r. pięciotomowy, werbalno-obrazowy opis
Śląska zawarty w rękopisie zatytułowanym Topogra-
phia Silesiae (zwanym dalej „Topografią”). Jak przy-
pomina Angelika Marsch w wydanej ostatnio mono-
grafii o Wernerze, opis ów opierał się na podróżach
topografa po Śląsku podejmowanych w łatach 1747-
-1752, a także na kwerendach prowadzonych
przezeń w bibliotekach śląskich, zwłaszcza wrocław-
skich, takich jak biblioteki przy kościołach św.
Elżbiety i św. Marii Magdaleny oraz przy klasztorach
Dominikanów i Bernardynów6. Ów monumentalny