Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (20.2011)

PIOTR OSZCZANOWSKI
(Wrocław)
ŚLĄSKIE LOSY KOLEKCJI DZIEŁ SZTUKI
KSIĘŻNEJ LUDWIKI KAROLINY RADZIWIŁŁÓWNY
(1667-1695)*

1. Księżna Ludwika Karolina Radziwiłłówna
Bohaterką niniejszego artykułu jest jedna z naj-
bogatszych Polek w naszej historii, właścicielka
w XVII w. ogromnych dóbr w Wielkim Księstwie
Litewskim i Koronie, majętności, w których skład
wchodziło ponad 1000 wsi oraz kilka miast. Historia
ta opowiada o dworskich miłościach, ale także
i o życiowych tragediach młodej dziewczyny, którą
to wspomniane niewyobrażalne bogactwo na swój
sposób być może nawet i przerosło, a niewątpliwie
rzuciło w wir niezwykle dramatycznych wydarzeń.
Ludwika Karolina Radziwiłłówna (ił. I)* 1, księżna
na Birżach, Dubinkach, Słucku i Kopylu, pani
na Newlu i Siebieżu, margrabina brandenburska
i księżna neuburska w latach 1688-1695 - bo ojej
majętnościach i kolekcji dzieł sztuki traktować
będzie ten artykuł - była jedyną prawowitą spadko-
bierczynią połączonej fortuny obu ostatnich kalwiń-
skich książąt na Birżach i Dubinkach, tj. Bogusława
Radziwiłła (1620-1669), koniuszego Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego (il. 2, 3)2, oraz jego stryjecznego
brata, a zarazem zięcia - Janusza Radziwiłła (1612-
1655), wojewody wileńskiego i hetmana Wielkiego
Księstwa Litewskiego (il. 4, 5)3.
Już jej narodziny naznaczone były swoistym
piętnem. Jej ojcem był okryty złą sławą Bogusław
Radziwiłł (il. 6a) z linii birżańskiej (chociaż należy
pamiętać, iż była to jedna z najbardziej skompli-
kowanych osobowości dawnej Rzeczypospolitej!),

a matką - Anna Maria Radziwiłłówna (il. 6b), która
zmarła miesiąc po narodzinach córki. Ojciec także
szybko ją osierocił. Zanim jednak zmarł w 1669 r.,
zdążył wymóc na opiekunach dwuletniej córki
obietnicę, iż będzie ona wychowywana w kalwi-
nizmie i temu wyznaniu pozostanie wierna do
końca życia. Jako dziecko (il. 7, 8)4 pozostawała
w Królewcu pod kuratelą przeszło 20 opiekunów,
wśród których znalazł się m.in. elektor branden-
burski Fryderyk Wilhelm zw. Wielkim Elektorem
(1620-1688) i książę Michał Radziwiłł. Już w 1671 r.,
gdy Ludwika Karolina miała zaledwie cztery lata,
Radziwiłłowie zaczęli wysuwać propozycje wydania
jej mąż za jednego z członków swej rodziny, począt-
kowo Mikołaja (zm. 1672), a następnie Stanisława
Kazimierza; z kolei elektor dążył do oddania jej ręki
księciu Oranii Wilhelmowi (późniejszemu królowi
Anglii).
Jednym słowem: kandydatami na jej męża byli
najmożniejsi i najsławniejsi tego świata - zarówno
tego „bliższego” polsko-magnackiego, jak i sięgają-
cego dworów monarszych. Wychowana została na
berlińskim dworze Wielkiego Elektora i tu też „napi-
sano” za nią scenariusz jej życia. Po raz pierwszy
wyszła za mąż, mając 14 lat, a opiekunowie złączyli
jej dalszy los z domem Hohenzollernów. Na jej
męża wyznaczono w 1681 r. młodszego brata ówcze-
snego elektora brandenburskiego Fryderyka III,
a syna Wielkiego Elektora - margrabiego Ludwika

Niniejszy artykuł był dwukrotnie prezentowany jako wykład pod tym samym tytułem: po raz pierwszy w ramach spotkania naukowe-
go z cyklu „Sztuka na Śląsku” zorganizowanego przez wrocławski oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki (Muzeum Narodowe
we Wrocławiu, 25 II 2010 r.), a po raz drugi na posiedzeniu naukowym Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności
w Krakowie (Mała Aula PAU, 10 VI 2010 r.). Za zorganizowanie tych spotkań i dyskusji, które były dla mnie szczególnie ważne,
dziękuję serdecznie pani dr Beacie Lejman i pani Joannie Ziętkiewicz-Kotz. Za wnikliwą lekturę, szereg bezcennych uwag i wska-
zówek redakcyjnych dotyczących fragmentu tekstu poświeconego Bitwie pod Orszą pragnę podziękować pani dr Bożenie Steinborn
i panu prof. Adamowi Małkiewiczowi.