DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Gromadzki, Jan: Iluminowane księgi liturgiczne z kościoła farnego św. Marii Magdaleny we Wrocławiu: (ze szczególnym uwzględnieniem najstarszych, z około połowy XIV w.)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48107#0036
32
Jan Gromadzki
PRZYPISY
1 Być może słusznie upatruje się w tej architekturze i wystroju
kościoła wpływu biskupa, patrona fary - por. B. Czechowicz,
Między katedrą a ratuszem: polityczne uwarunkowania sztuki Wro-
cławia u schyłku średniowiecza, Warszawa, 2008, s. 68-73; dwu-
wieżowe fasady far miejskich zarówno trzynastowiecznych,
jak i późniejszych były częstym rozwiązaniem, mimo to żad-
nej z nowszych (XIV i XV w.) nie ukończono w średniowie-
czu, co raczej nie wynikało z braku środków czy możliwości
takjak w wypadku katedry, za której budowę odpowiadali bi-
skupi, borykający się często z poważnymi problemami finan-
sowymi, zwłaszcza w XV w. Powyższe uwagi spowodowane są
nagminnie przyjmowanym poglądem o supremacji w mieście
fary elżbietańskiej, która nastąpiła dopiero w XVI w.; co do
wagi zasady starszeństwa dla prestiżu instytucji, to pokazuje ją
długoletni i czasami gorszący spór o pierwszeństwo fundacji
między norbertanami i augustianami we Wrocławiu.
2 Pomijamy tu zbiory bibliotek, które funkcjonowały przy tych
kościołach od średniowiecza, notabene obie do czasu ich połą-
czenia w utworzonej w 1865 r. Stadtbibliothek Breslau (Biblio-
tece Miejskiej we Wrocławiu) mieściły się nad zakrystiami.
3 W tym trzy nowożytne.
4 Por. J. Gromadzki, Przemiany stylowe w śląskim malarstwie minia-
turowym XIV i XV w. na przykładzie ksiąg liturgicznych z kos'cioła
św. Elżbiety we Wrocławiu, [w:] Z dziejów wielkomiejskiejfary. Wro-
cławski kościół św. Elżbiety w świetle historii i zabytków sztuki, red.
M. Zlat, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 1826, Historia
Sztuki X, Wrocław 1996, s. 113-138. W artykule tym do zasobu
ksiąg kościoła św. Elżbiety przypisałem 39 woluminów (i do-
datkowo cztery druki), ale niektóre z nich, w sumie 13, najpew-
niej błędnie; były to raczej późne nabytki Biblioteki Elżbietań-
skiej (potem Rehdigerańska) z różnych czasów i ich oryginalna
przynależność jest najczęściej niepewna lub zupełnie nieznana
- zapewne trafiły tam raczej z innych kościołów wrocławskich.
Są to kodeksy o sygnaturach: R162, R164, R 165, R 166, R194,
R 504, R 505, R 506, R 509, R 520, R 522, R 524, R 525. Poczy-
nione w przywołanym artykule uwagi dotyczące ich wystroju
malarskiego zachowują, jak się wydaje, aktualność.
5 Jako taka kolekcja zostały też opisane w pierwszych opracowa-
niach przedmiotu - por. A. Schultz, Urkundliche Geschichte der
Breslauer Maler-Innung in den Jahren 1345-1523, Breslau 1866,
s. 174-180; G. Prausnitz, Uber die Handschriften der Maria-Mag-
dalenen-Bibliothek, jetzt in der Stadtbibl. zu Breslau, „Die Kul-
tur. Wissenschaftliche Beilage der Schlesische Volkszeitung”
IX/X, 1927, s. 196-204.
6 Taką liczbę podał Bartholomaus Stenus (ok. 1509 r.); por.
Descriptio totius Silesiae et ciuitatis regie Vratislaviensis per M. Bar-
tholomeum Stenum, ed. H. Markgraf, Scriptores Rerum Sile-
siacarum, Bd. 17, Breslau 1902, s. 70; co ciekawe, stanowi to
o 11 ołtarzy więcej niż w kościele św. Elżbiety i o 14 więcej niż
w katedrze (według danych tegoż źródła).
7 To zresztą nie uległo zmianie do dziś - iluminowane manu-
skrypty są dalej bardzo kosztowne, choć obecnie ich wartość
wynika głównie z walorów zabytkowych i artystycznych.
Na przykład jeden z bardzo poślednich obecnie brewiarzy
(BUWr., sygn. M 1144) wystawiony był w londyńskim domu
aukcyjnym Sotheby’s z ceną wywoławczą 10-15 000 GBP,
a mszał M 1138 - na aukcji w Nowym Jorku (kwiecień 2009),
wyceniono wstępnie na 60-80 000 USD.
8 Sygn. Cat. 331 (obecnie: BUWr. OR, sygn. Akc. 1949/765).
9 E. Kloss, Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters, Berlin 1942,
s. 48, 50 i nn., 219.
10 Ibidem, s. 49 i nn., 218.
11 A. Karłowska-Kamzowa, Malarstwo śląskie 1250-1450, Wro-
cław 1979, s. 110.
12 B. Miodońska, Śląskie malarstwo książkowe, [w:] Malarstwo go-
tyckie w Polsce, t. 1, red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa
2004, s. 381.
13 Narodni Knihovna w Pradze, sygn. XIV A 17; pierwszy
zwrócił na to uwagę bodajże W Podlacha, Minjatury śląskie do
k. XIVw., [w:] Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku
1400, t. 3, red. W. Semkowicz, Kraków 1936, s. 224; są także
opinie kwestionujące tę zależność - por. A. Karłowska-Kam-
zowa, op. cit., s. 16-17, 110.
14 Co do Pasjonału pewne jest tylko, że powstał po 1312 r., bo
taką datę ma zacytowany w nim dokument. Przyjmuje się, że
księga powstała ok. roku 1321, w którym zmarła opatka Ku-
negunda z domu Przemyślidów, księżna mazowiecka; por.
obszerne opracowanie i faksymile tej księgi: E. Urbankova,
K. Stej skal, Pasional Premyslouny Kunhuty: Passionale abbatissae
Cunegundis, Praha 1975. Jeśli chodzi o śląski mszał, to jedyny-
mi analogiami są miniatury Pasjonału oraz forma dekoracji fili-
granowej inicjałów w mszale, wykazująca, zdaniem E. Klossa,
podobieństwa z analogicznymi formami w inicjałach ewan-
gelistarza R 509 i mszałów R 164 i M 1160, z których tylko
R 164 można pewniej datować: został on zaczęty w 1325 r.,jak
wynikało z zawartej w nim noty; por. E. Kloss, op. cit., s. 221;
niestety obecnie wszystkie trzy kodeksy są zaginione.
15 B. Miodońska, op. cit., s. 381.
16 Por. W. Podlacha, op. cit., s. 221-224.
17 Rękopiśmienny katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytec-
kiej we Wrocławiu zw. Katalogiem Góbera (BUWr., ms. Akc.
1967/2, kopia dostępna w czytelni i na stronie www.bu.uni.
wroc.pl w Bibliotece Cyfrowej) podaje zupełnie niewiarygod-
ne datowanie na 2. połowę XV w. W. Schenk, Rękopisy liturgicz-
ne odXIII do XVwieku w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu,
„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” II, 1961, s. 201, da-
tował go na 2. połowę XIV w.
18 W tzw. Katalogu Góbera błędnie datowany na 1. połowę XV w.
E. Kloss, op. cit., s. 51 i nn., 194 (1340/50); W. Schenk, op. cit.,
s. 196 - podaje proweniencję z klasztoru na Ołbinie; A. Kar-
łowska-Kamzowa, op. cit., s. 17, 110 - błędnie podaje prowe-
niencję (kościół św. Jakuba w Nysie lub katedra wrocławska)
i zaproponowała datowanie na 2. ćwierć XIV w.; B. Miodoń-
ska, op. cit., s. 381 - z klasztoru na Ołbinie, wykazuje związki
z Austrią.
19 Od 1983 r. w zbiorach The J. Paul Getty Museum w Malibu,
California, USA, sygn. MS Ludwig XI 7, starsza (akcesyjna?)
sygnatura: 83. MN. 126. W 1973 r. wydano jego faksymile
z komentarzem i edycją tekstów: Der Hedwigs-Codex von 1353.
Sammlung Ludwig, Berlin 1972; komentarz z tej edycji z nie-
wielkimi zmianami opublikowano też osobno - por. J. Krasa,
Rukopis Legendy su. Heduiky, [w:] idem, Ceske iluminowane ruko-
pisy 13.-16. stoleti, Praha 1990, s. 59-99; wraz z innymi zabyt-
kami związanymi ze św. Jadwigą eksponowany na wystawie
w Andechs, por. Herzóge und Heilige: das Geschlecht derAndechs-
-Meranier im europaischen Hochmittelalter; Katalog zur Landes-
ausstellung im Kloster Andechs 13. Juli - 24. Oktober 1993,
hrsg. von J. Kirmeier und E. Brockhoff, Miinchen: Haus der
Bayerischen Geschichte 1993; B. Miodońska, op. cit., s. 381.
20 Ostatnio na ten temat znowu sporo pisano - por. J. Gro-
madzki, Kodeks lubiński i obrazowy żywot św. Jadwigi - uwagi na
temat genezy, [w:] Opactwo Cystersów w Lubiążu i artyści, red.
A. Kozieł, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 3012, Histo-
ria Sztuki XXIV, Wrocław 2008, s. 78-97; D. Tabor, Malarstwo
książkowe na Śląsku wXIVwieku, Kraków 2008, s. 211-229.
21 M. Roland, Buchmalerei, [w:] Geschichte der bildenden Kunst in
Ósterreich, Bd. 2: Gotik, hrsg. von G. Brucher, Miinchen 2000,
s. 515, nr kat. 254.
22 E. Kloss, op. cit., s. 43; K.K. Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura
umysłowa śląskiego opactwa cystersów 1163-1642, Acta Univer-
sitatis Wratislaviensis, No 1081, Wrocław 1992, s. 188-189,
199-202, 209 (datowany tu mniej więcej na lata 1290-1300);
B. Miodońska, op. cit., s. 378-379 (datowany na mniej więcej
1310 r., wskazano tu też na anglo-francuskie źródła form fi-
Jan Gromadzki
PRZYPISY
1 Być może słusznie upatruje się w tej architekturze i wystroju
kościoła wpływu biskupa, patrona fary - por. B. Czechowicz,
Między katedrą a ratuszem: polityczne uwarunkowania sztuki Wro-
cławia u schyłku średniowiecza, Warszawa, 2008, s. 68-73; dwu-
wieżowe fasady far miejskich zarówno trzynastowiecznych,
jak i późniejszych były częstym rozwiązaniem, mimo to żad-
nej z nowszych (XIV i XV w.) nie ukończono w średniowie-
czu, co raczej nie wynikało z braku środków czy możliwości
takjak w wypadku katedry, za której budowę odpowiadali bi-
skupi, borykający się często z poważnymi problemami finan-
sowymi, zwłaszcza w XV w. Powyższe uwagi spowodowane są
nagminnie przyjmowanym poglądem o supremacji w mieście
fary elżbietańskiej, która nastąpiła dopiero w XVI w.; co do
wagi zasady starszeństwa dla prestiżu instytucji, to pokazuje ją
długoletni i czasami gorszący spór o pierwszeństwo fundacji
między norbertanami i augustianami we Wrocławiu.
2 Pomijamy tu zbiory bibliotek, które funkcjonowały przy tych
kościołach od średniowiecza, notabene obie do czasu ich połą-
czenia w utworzonej w 1865 r. Stadtbibliothek Breslau (Biblio-
tece Miejskiej we Wrocławiu) mieściły się nad zakrystiami.
3 W tym trzy nowożytne.
4 Por. J. Gromadzki, Przemiany stylowe w śląskim malarstwie minia-
turowym XIV i XV w. na przykładzie ksiąg liturgicznych z kos'cioła
św. Elżbiety we Wrocławiu, [w:] Z dziejów wielkomiejskiejfary. Wro-
cławski kościół św. Elżbiety w świetle historii i zabytków sztuki, red.
M. Zlat, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 1826, Historia
Sztuki X, Wrocław 1996, s. 113-138. W artykule tym do zasobu
ksiąg kościoła św. Elżbiety przypisałem 39 woluminów (i do-
datkowo cztery druki), ale niektóre z nich, w sumie 13, najpew-
niej błędnie; były to raczej późne nabytki Biblioteki Elżbietań-
skiej (potem Rehdigerańska) z różnych czasów i ich oryginalna
przynależność jest najczęściej niepewna lub zupełnie nieznana
- zapewne trafiły tam raczej z innych kościołów wrocławskich.
Są to kodeksy o sygnaturach: R162, R164, R 165, R 166, R194,
R 504, R 505, R 506, R 509, R 520, R 522, R 524, R 525. Poczy-
nione w przywołanym artykule uwagi dotyczące ich wystroju
malarskiego zachowują, jak się wydaje, aktualność.
5 Jako taka kolekcja zostały też opisane w pierwszych opracowa-
niach przedmiotu - por. A. Schultz, Urkundliche Geschichte der
Breslauer Maler-Innung in den Jahren 1345-1523, Breslau 1866,
s. 174-180; G. Prausnitz, Uber die Handschriften der Maria-Mag-
dalenen-Bibliothek, jetzt in der Stadtbibl. zu Breslau, „Die Kul-
tur. Wissenschaftliche Beilage der Schlesische Volkszeitung”
IX/X, 1927, s. 196-204.
6 Taką liczbę podał Bartholomaus Stenus (ok. 1509 r.); por.
Descriptio totius Silesiae et ciuitatis regie Vratislaviensis per M. Bar-
tholomeum Stenum, ed. H. Markgraf, Scriptores Rerum Sile-
siacarum, Bd. 17, Breslau 1902, s. 70; co ciekawe, stanowi to
o 11 ołtarzy więcej niż w kościele św. Elżbiety i o 14 więcej niż
w katedrze (według danych tegoż źródła).
7 To zresztą nie uległo zmianie do dziś - iluminowane manu-
skrypty są dalej bardzo kosztowne, choć obecnie ich wartość
wynika głównie z walorów zabytkowych i artystycznych.
Na przykład jeden z bardzo poślednich obecnie brewiarzy
(BUWr., sygn. M 1144) wystawiony był w londyńskim domu
aukcyjnym Sotheby’s z ceną wywoławczą 10-15 000 GBP,
a mszał M 1138 - na aukcji w Nowym Jorku (kwiecień 2009),
wyceniono wstępnie na 60-80 000 USD.
8 Sygn. Cat. 331 (obecnie: BUWr. OR, sygn. Akc. 1949/765).
9 E. Kloss, Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters, Berlin 1942,
s. 48, 50 i nn., 219.
10 Ibidem, s. 49 i nn., 218.
11 A. Karłowska-Kamzowa, Malarstwo śląskie 1250-1450, Wro-
cław 1979, s. 110.
12 B. Miodońska, Śląskie malarstwo książkowe, [w:] Malarstwo go-
tyckie w Polsce, t. 1, red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa
2004, s. 381.
13 Narodni Knihovna w Pradze, sygn. XIV A 17; pierwszy
zwrócił na to uwagę bodajże W Podlacha, Minjatury śląskie do
k. XIVw., [w:] Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku
1400, t. 3, red. W. Semkowicz, Kraków 1936, s. 224; są także
opinie kwestionujące tę zależność - por. A. Karłowska-Kam-
zowa, op. cit., s. 16-17, 110.
14 Co do Pasjonału pewne jest tylko, że powstał po 1312 r., bo
taką datę ma zacytowany w nim dokument. Przyjmuje się, że
księga powstała ok. roku 1321, w którym zmarła opatka Ku-
negunda z domu Przemyślidów, księżna mazowiecka; por.
obszerne opracowanie i faksymile tej księgi: E. Urbankova,
K. Stej skal, Pasional Premyslouny Kunhuty: Passionale abbatissae
Cunegundis, Praha 1975. Jeśli chodzi o śląski mszał, to jedyny-
mi analogiami są miniatury Pasjonału oraz forma dekoracji fili-
granowej inicjałów w mszale, wykazująca, zdaniem E. Klossa,
podobieństwa z analogicznymi formami w inicjałach ewan-
gelistarza R 509 i mszałów R 164 i M 1160, z których tylko
R 164 można pewniej datować: został on zaczęty w 1325 r.,jak
wynikało z zawartej w nim noty; por. E. Kloss, op. cit., s. 221;
niestety obecnie wszystkie trzy kodeksy są zaginione.
15 B. Miodońska, op. cit., s. 381.
16 Por. W. Podlacha, op. cit., s. 221-224.
17 Rękopiśmienny katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytec-
kiej we Wrocławiu zw. Katalogiem Góbera (BUWr., ms. Akc.
1967/2, kopia dostępna w czytelni i na stronie www.bu.uni.
wroc.pl w Bibliotece Cyfrowej) podaje zupełnie niewiarygod-
ne datowanie na 2. połowę XV w. W. Schenk, Rękopisy liturgicz-
ne odXIII do XVwieku w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu,
„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” II, 1961, s. 201, da-
tował go na 2. połowę XIV w.
18 W tzw. Katalogu Góbera błędnie datowany na 1. połowę XV w.
E. Kloss, op. cit., s. 51 i nn., 194 (1340/50); W. Schenk, op. cit.,
s. 196 - podaje proweniencję z klasztoru na Ołbinie; A. Kar-
łowska-Kamzowa, op. cit., s. 17, 110 - błędnie podaje prowe-
niencję (kościół św. Jakuba w Nysie lub katedra wrocławska)
i zaproponowała datowanie na 2. ćwierć XIV w.; B. Miodoń-
ska, op. cit., s. 381 - z klasztoru na Ołbinie, wykazuje związki
z Austrią.
19 Od 1983 r. w zbiorach The J. Paul Getty Museum w Malibu,
California, USA, sygn. MS Ludwig XI 7, starsza (akcesyjna?)
sygnatura: 83. MN. 126. W 1973 r. wydano jego faksymile
z komentarzem i edycją tekstów: Der Hedwigs-Codex von 1353.
Sammlung Ludwig, Berlin 1972; komentarz z tej edycji z nie-
wielkimi zmianami opublikowano też osobno - por. J. Krasa,
Rukopis Legendy su. Heduiky, [w:] idem, Ceske iluminowane ruko-
pisy 13.-16. stoleti, Praha 1990, s. 59-99; wraz z innymi zabyt-
kami związanymi ze św. Jadwigą eksponowany na wystawie
w Andechs, por. Herzóge und Heilige: das Geschlecht derAndechs-
-Meranier im europaischen Hochmittelalter; Katalog zur Landes-
ausstellung im Kloster Andechs 13. Juli - 24. Oktober 1993,
hrsg. von J. Kirmeier und E. Brockhoff, Miinchen: Haus der
Bayerischen Geschichte 1993; B. Miodońska, op. cit., s. 381.
20 Ostatnio na ten temat znowu sporo pisano - por. J. Gro-
madzki, Kodeks lubiński i obrazowy żywot św. Jadwigi - uwagi na
temat genezy, [w:] Opactwo Cystersów w Lubiążu i artyści, red.
A. Kozieł, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 3012, Histo-
ria Sztuki XXIV, Wrocław 2008, s. 78-97; D. Tabor, Malarstwo
książkowe na Śląsku wXIVwieku, Kraków 2008, s. 211-229.
21 M. Roland, Buchmalerei, [w:] Geschichte der bildenden Kunst in
Ósterreich, Bd. 2: Gotik, hrsg. von G. Brucher, Miinchen 2000,
s. 515, nr kat. 254.
22 E. Kloss, op. cit., s. 43; K.K. Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura
umysłowa śląskiego opactwa cystersów 1163-1642, Acta Univer-
sitatis Wratislaviensis, No 1081, Wrocław 1992, s. 188-189,
199-202, 209 (datowany tu mniej więcej na lata 1290-1300);
B. Miodońska, op. cit., s. 378-379 (datowany na mniej więcej
1310 r., wskazano tu też na anglo-francuskie źródła form fi-