DOI Artikel:
Miziołek, Jerzy: "Sacrarium fieri pulchrum, firmum ac solidum": wawelskie tabernakulum Padovana
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19898#0060
z czerwonego marmuru węgierskiego dla naszego
kościoła katedralnego w Krakowie [...], a cho-
ciaż suma, jaką żąda lapicyda, wydaje się Dr.
Borkowi zbyt wygórowaną, pragnąc jednakże,
by sacrarium było piękne, silne i trwałe, życzy-
my sobie, aby użyto doń marmuru węgierskiego
i dlatego gotowi jesteśmy większą na ten cel wy-
łożyć kwotę, aniżeli dozwolić, aby wykonano je
z jakiegoś innego kamienia, albo ze słabego
kamienia, albo ze słabego i kruchego metalu.
Niechaj przeto nie waha się W[asza] Miłość przy-
obiecać imieniem Naszym wspomnianemu rzeź-
biarzowi sumę, jaką żąda, tj. 550 florenów go-
tówką, z tym atoli warunkiem, abyśmy o żad-
nym już innym wydatku nie wiedzieli, owszem
koszta i ciężary, jakie by się jeszcze przy robo-
cie wyłonić miały, ponieść ma sam Padovano,
od którego oczekujemy dzieła wyborowego i po-
dziwu godnego, a które by znalazło również
i W[aszej] Miłości i Dr. Borka uznanie" 3. Mie-
siąc później, zwracając się tym razem do kano-
nika krakowskiego Stanisława Borka. Tomicki
wyrażał zadowolenie, że „Joannes Maria Pado-
vanus postanowił jechać na Węgry i wybrać tam
piękny marmur do sporządzania sacrarium. Wy-
syłamy dla niego wraz z tym listem — dodawał
biskup — list królewski, aby bez żadnych prze-
szkód mógł wyłamać i przywieźć marmur, który
sobie wybierze" 4. Tomicki, który zmarł pod ko-
niec października r. 1535, nie doczekał poświęce-
nia ufundowanego przez siebie tabernakulum.
O zakończeniu prac nad tym dziełem dowiadu-
jemy się z listu, jaki w marcu r. 1536 król Zy-
gmunt Stary skierował do Seweryna Bonera5.
Władca polecił mu, by w porozumieniu z kapi-
tułą wybrał dla sacrarium takie miejsce, w któ-
rym prezentowałoby się najlepiej. Z pisma tego
dowiadujemy się ponadto, że miało mieć ono
kształt szafiasty („opus armarii") 6. Mówią o nim
również wizytacje biskupie7. Wynika z nich, że
dzieło fundacji Tomickiego było ołtarzem-taber-
nakulum pod wezwaniem ŚŚ. Erazma i Zygmun-
ta ustawionym za ołtarzem głównym w lewym
narożniku prezbiterium. W wizytacji Maciejow-
skiego z r. 1602 czytamy: ,,tabernaculum ss.
Corporis Christi habeatur in presbiterio in angu-
lo retro altare majus ad cornu evangeli ad quod
ejusąue portalum retro altare majus habeatur
accessus" 8. Ostatnie wzmianki o omawianym tu
dziele, które miało być nie tylko piękne, ale także
silne i trwałe, pochodzą z początku XVII wieku.
W sierpniu 1605 roku „Ambroży murarz" (za-
pewne Ambrogio Meazi) zobowiązał się przenieść
tabernakulum do kaplicy mansjonarzy ,,bez
wszelkiego naruszenia" i powiększyć jednocześ-
nie mensę ołtarza9. W dwa lata później, w
czerwcu 1607 r., sacrarium zostało pozłocone;
rozmontowano je zaś prawdopodobnie około
1647 r. (co nie jest poświadczone źródłami pisa-
nymi), kiedy to wzniesiono nowe. barokowe ta-
bernakulum 10.
Pomimo istnienia rozmaitych źródeł pisa-
nych, dotyczących wawelskiego sacrarium, wie-
my o nim tylko tyle, że było ołtarzem-taberna-
kulum o szafiastym kształcie i że wykonane zo-
stało z czerwonego marmuru węgierskiego.
3 Przekład listu zaczerpnięty z pracy K i e s z k o w-
s k i e g o, o. c, szp. CCLXXXII — to dość swobodne
tłumaczenie zostało w niniejszej pracy uzupełnione.
Tekst łaciński przytaczam w aneksie I; zob. też Acta
Tomiciana, 15, ed. V. Pociecha, Vratislaviae 1957,
s. 419—420, nr 306.
4 Acta Tomiciana, 15, s. 493, nr 362; zob. aneks II.
5 Zob. Kieszkowski, o. c, szp. CCLXXXI. Ta-
bernakulum ufundowane przez Tomickiego zajęło miej-
sce wcześniejszego gotyckiego, fundacji królowej Jadwi-
gi z r. 1399. Z zachowanych dokumentów wynika, że
„altare sub titulo S. Erasmi non habet capellam pro-
priam, sed in fronte chori confrontatum altari majori
situm est" — cyt. wg T. Wojciechowski, Kościół
katedralny w Krakowie, Kraków 1900, s. 42 nn.
6 Król pisał: „opus armarii, in quo Sacrosanctum
Eucharistiae Sacramentum recondi debet" — cyt. wg
Kieszkowski, o. c, przyp. 7, szp. CCLXXI.
7 Zob. Inwentarz katedry wawelskiej z roku 1563,
oprać. A. Bochnak, Kraków 1979, s. 217—218, por. też
s. XVII. Fragmenty dotyczące tabernakulum w Inwen-
tarzu... z 1602 r. przytacza Wojciechowski, o. c,
s. 42, tamże na s. 6—7 omówiono wszystkie wizytacje
biskupie.
8 Wojciechowski, o.c, s. 42. Zob. też przyp. 9.
9 Liber fabricae ecclesiae cathedralis Cracoviensis,
Archiwum Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej w Kra-
kowie, 4, k. 225. Pod datą 20 sierpnia znajduje się kon-
trakt z „Ambrożnym murarzem", który zawiera m. in.
takie słowa: „Tąż Ambroży powinien będzie Cibo-
rium marmurowe, które podle wielkiego ołtarza
w chorze stoi bez wszelkiego naruszenia y z ołta-
rzem, na którym stało, w kaplicy Mansionarskiej po-
stawić na tymże ołtarzu, który był w chorze, do któ-
rego marmuru swego z obu stron ma przydać, żeby był
dłuższy wedle proporcjei kaplicze y Cyborium y tę
robotę całą ma ochędożnie oddać".
10 Ibidem, k. 71 r — pod datą 20 czerwca czytamy:
„Na pozłoczenie ciborium marmurowego. Za złoto i ro-
botę vicefabricatori florenów 7". Na temat nowego ta-
bernakulum zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4:
Miasto Kraków, 1: Wawel, Warszawa 1965, s. 93, fig.
315. Zob. też M. Rożek, Katedra wawelska w XVII
wieku, Kraków 1980, s. 181—182. Nowe tabernakulum
ufundowane zostało przez kanonika Serebryskiego.
56
kościoła katedralnego w Krakowie [...], a cho-
ciaż suma, jaką żąda lapicyda, wydaje się Dr.
Borkowi zbyt wygórowaną, pragnąc jednakże,
by sacrarium było piękne, silne i trwałe, życzy-
my sobie, aby użyto doń marmuru węgierskiego
i dlatego gotowi jesteśmy większą na ten cel wy-
łożyć kwotę, aniżeli dozwolić, aby wykonano je
z jakiegoś innego kamienia, albo ze słabego
kamienia, albo ze słabego i kruchego metalu.
Niechaj przeto nie waha się W[asza] Miłość przy-
obiecać imieniem Naszym wspomnianemu rzeź-
biarzowi sumę, jaką żąda, tj. 550 florenów go-
tówką, z tym atoli warunkiem, abyśmy o żad-
nym już innym wydatku nie wiedzieli, owszem
koszta i ciężary, jakie by się jeszcze przy robo-
cie wyłonić miały, ponieść ma sam Padovano,
od którego oczekujemy dzieła wyborowego i po-
dziwu godnego, a które by znalazło również
i W[aszej] Miłości i Dr. Borka uznanie" 3. Mie-
siąc później, zwracając się tym razem do kano-
nika krakowskiego Stanisława Borka. Tomicki
wyrażał zadowolenie, że „Joannes Maria Pado-
vanus postanowił jechać na Węgry i wybrać tam
piękny marmur do sporządzania sacrarium. Wy-
syłamy dla niego wraz z tym listem — dodawał
biskup — list królewski, aby bez żadnych prze-
szkód mógł wyłamać i przywieźć marmur, który
sobie wybierze" 4. Tomicki, który zmarł pod ko-
niec października r. 1535, nie doczekał poświęce-
nia ufundowanego przez siebie tabernakulum.
O zakończeniu prac nad tym dziełem dowiadu-
jemy się z listu, jaki w marcu r. 1536 król Zy-
gmunt Stary skierował do Seweryna Bonera5.
Władca polecił mu, by w porozumieniu z kapi-
tułą wybrał dla sacrarium takie miejsce, w któ-
rym prezentowałoby się najlepiej. Z pisma tego
dowiadujemy się ponadto, że miało mieć ono
kształt szafiasty („opus armarii") 6. Mówią o nim
również wizytacje biskupie7. Wynika z nich, że
dzieło fundacji Tomickiego było ołtarzem-taber-
nakulum pod wezwaniem ŚŚ. Erazma i Zygmun-
ta ustawionym za ołtarzem głównym w lewym
narożniku prezbiterium. W wizytacji Maciejow-
skiego z r. 1602 czytamy: ,,tabernaculum ss.
Corporis Christi habeatur in presbiterio in angu-
lo retro altare majus ad cornu evangeli ad quod
ejusąue portalum retro altare majus habeatur
accessus" 8. Ostatnie wzmianki o omawianym tu
dziele, które miało być nie tylko piękne, ale także
silne i trwałe, pochodzą z początku XVII wieku.
W sierpniu 1605 roku „Ambroży murarz" (za-
pewne Ambrogio Meazi) zobowiązał się przenieść
tabernakulum do kaplicy mansjonarzy ,,bez
wszelkiego naruszenia" i powiększyć jednocześ-
nie mensę ołtarza9. W dwa lata później, w
czerwcu 1607 r., sacrarium zostało pozłocone;
rozmontowano je zaś prawdopodobnie około
1647 r. (co nie jest poświadczone źródłami pisa-
nymi), kiedy to wzniesiono nowe. barokowe ta-
bernakulum 10.
Pomimo istnienia rozmaitych źródeł pisa-
nych, dotyczących wawelskiego sacrarium, wie-
my o nim tylko tyle, że było ołtarzem-taberna-
kulum o szafiastym kształcie i że wykonane zo-
stało z czerwonego marmuru węgierskiego.
3 Przekład listu zaczerpnięty z pracy K i e s z k o w-
s k i e g o, o. c, szp. CCLXXXII — to dość swobodne
tłumaczenie zostało w niniejszej pracy uzupełnione.
Tekst łaciński przytaczam w aneksie I; zob. też Acta
Tomiciana, 15, ed. V. Pociecha, Vratislaviae 1957,
s. 419—420, nr 306.
4 Acta Tomiciana, 15, s. 493, nr 362; zob. aneks II.
5 Zob. Kieszkowski, o. c, szp. CCLXXXI. Ta-
bernakulum ufundowane przez Tomickiego zajęło miej-
sce wcześniejszego gotyckiego, fundacji królowej Jadwi-
gi z r. 1399. Z zachowanych dokumentów wynika, że
„altare sub titulo S. Erasmi non habet capellam pro-
priam, sed in fronte chori confrontatum altari majori
situm est" — cyt. wg T. Wojciechowski, Kościół
katedralny w Krakowie, Kraków 1900, s. 42 nn.
6 Król pisał: „opus armarii, in quo Sacrosanctum
Eucharistiae Sacramentum recondi debet" — cyt. wg
Kieszkowski, o. c, przyp. 7, szp. CCLXXI.
7 Zob. Inwentarz katedry wawelskiej z roku 1563,
oprać. A. Bochnak, Kraków 1979, s. 217—218, por. też
s. XVII. Fragmenty dotyczące tabernakulum w Inwen-
tarzu... z 1602 r. przytacza Wojciechowski, o. c,
s. 42, tamże na s. 6—7 omówiono wszystkie wizytacje
biskupie.
8 Wojciechowski, o.c, s. 42. Zob. też przyp. 9.
9 Liber fabricae ecclesiae cathedralis Cracoviensis,
Archiwum Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej w Kra-
kowie, 4, k. 225. Pod datą 20 sierpnia znajduje się kon-
trakt z „Ambrożnym murarzem", który zawiera m. in.
takie słowa: „Tąż Ambroży powinien będzie Cibo-
rium marmurowe, które podle wielkiego ołtarza
w chorze stoi bez wszelkiego naruszenia y z ołta-
rzem, na którym stało, w kaplicy Mansionarskiej po-
stawić na tymże ołtarzu, który był w chorze, do któ-
rego marmuru swego z obu stron ma przydać, żeby był
dłuższy wedle proporcjei kaplicze y Cyborium y tę
robotę całą ma ochędożnie oddać".
10 Ibidem, k. 71 r — pod datą 20 czerwca czytamy:
„Na pozłoczenie ciborium marmurowego. Za złoto i ro-
botę vicefabricatori florenów 7". Na temat nowego ta-
bernakulum zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4:
Miasto Kraków, 1: Wawel, Warszawa 1965, s. 93, fig.
315. Zob. też M. Rożek, Katedra wawelska w XVII
wieku, Kraków 1980, s. 181—182. Nowe tabernakulum
ufundowane zostało przez kanonika Serebryskiego.
56