Studia Waweliana (2.1993)

Studia Waweliana
Tom II, 1993
PL ISSN 1230-3275

V A RIA

W ZWIĄZKU Z PRACĄ JERZEGO PIETRUSIŃSKIEGO
NA TEMAT ZŁOTNICTWA KRAKOWSKIEGO POŁOWY XVI WIEKU

Pięćdziesięciolecie pracy naukowej profesora Alek-
sandra Gieysztora uczczono obszernym tomem studiów
pt. Kultura średniowieczna i staropolska (Warszawa
1991), zawierającym m. in. kilka ważkich artykułów
mających bezpośredni związek z historią sztuki. Wśród
nich zamieszczono pracę Jerzego Pietrusińskiego Jasno-
górska monstrancja z daru Zygmunta I. Autor doko-
nuj? w niej analizy grupy dzieł i na tej podstawie for-
mułuje wnioski, daleko wykraczając — z czym ostatnio
nieczęsto mamy do czynienia w badaniach nad złotnic-
twem w Polsce — poza ustalenia zawarte w syntezie
Bochnaka i Pagaczewskiego 1.

Praca koncentruje się wokół jednego typu ornamen-
tu obecnego m. in. na monstrancji jasnogórskiej. Po
rozbudowanych rozważaniach na temat powiązania kil-
ku wyrobów złotniczych w grupę warsztatową okazuje
się, że dla autora stanowi to jedynie punkt wyjścia do
szeregu uwag na temat cech charakterystycznych kra-
kowskiego środowiska złotniczego w połowie wieku
XVI (wbrew tytułowi zapowiadającemu monografię
monstrancji). Ustalenia autora dotyczące tych zagadnień
skłaniają do polemiki.

Wiadomości na temat krakowskiego złotnictwa są
dwojakiego rodzaju. Z jednej strony dysponujemy nie-
dostatecznie przebadanymi i, jak się zdaje, wyrywkowy-
mi archiwaliami, które częściej odnoszą się do pu-
blicznej aktywności złotników (sprawowane urzę-
dy, przeprowadzane transakcje, przyjmowanie prawa
miejskiego, sprawy sądowe) niż do działalności warszta-
tów. Z drugiej strony zachowały się z reguły nie zna-
kowane wyroby. Próba określenia znaczenia środowi-
ska, jego poziomu artystycznego czy wreszcie odniesie-

nia danych źródłowych do konkretnych dzieł wiąże się
z koniecznością: określenia specyfiki wyrobów wiąza-
nych z Małopolską i ich relacji do dzieł z innych cen-
trów produkcji złotniczej, tj. problemu indywidualności
czy też obiegowości rozwiązań formalnych; wyznacze-
nia zasięgu oddziaływania warsztatów funkcjonujących
w Krakowie i pozostałych małopolskich ośrodkach złot-
niczych; skonfrontowania zachowanych obiektów z po-
siadanych informacjami źródłowymi. Tymczasem autor
ogranicza się przede wszystkim do wydzielenia grup
warsztatowych, opierając się przy tym na niewystarcza-
jących przesłankach.

Należy więc najpierw przyjrzeć się zaproponowanej
metodzie tworzenia grupy. Posługując się jednym mo-
tywem ornamentalnym (stylizowanej winorośli), autor
poszukuje obiektów, na których on występuje. Odnaj-
duje go na monstrancji z Jasnej Góry z r. 1542, kieli-
chach z Tyńca z r. 1551, z Kijów, z kościołów w No-
wym Korczynie z r. 1537 i z r. 1554 2, z katedry kra-
kowskiej, wiązanego z biskupem Konarskim3. Wątpli-
wości co do słuszności obranej metody ma zresztą sam
autor, twierdząc, że aby wyodrębnić dzieła jednej pra-
cowni należy brać pod uwagę jedynie sposób wykona-
nia, a nie podobne motywy ornamentalne czy ikonogra-
ficzne, gdyż ich identyczność wypływa m. in. z wy-
mienności stosowanych wzorów (s. 148)4. Wszystkie wy-
mienione dzieła wcale nie muszą być produktem jedne-
go warsztatu, ponieważ podniesione podobieństwa w
sposobie wykonania elementów są zbyt ogólne. Jedyny
konkretny przykład, na który autor się powołuje, to
okładzina trzonu monstrancji i dekoracja stopy kielicha
z Nowego Korczyna z r. 1554, mające jakoby pocho-

1 A. Bochnak, J. Pagaczewski, Polskie złot-
nictwo artystyczne wieków średnich, Kraków 1959.

2 Pierwszy znajduje się w kościele parafialnym Św.
Trójcy i SS. Wawrzyńca i Elżbiety, drugi w pofran-
ciszkańskim kościele Sw. Stanisława (Katalog zabytkóu)
sztuki w Polsce, 3: Województwo kieleckie, 1: Powiat
buski, Warszawa 1957, s. 40, 44) — jako miejsce
przechowywania błędnie podano: w podpisach pod il. 6
i 7 — kościół par., a na s. 142, przyp. 14 i 16 — fran-
ciszkanów.

3 Metodę tę zastosował autor po raz pierwszy w:
Der Kelch des Stadtschreibers Christoph Rebencz und
eine Gruppe Krakauer Goldschmiedewerke vom Ende
des 15. Jhds (Biuletyn Historii Sztuki, 45, 1983, nr 3—
4, s. 265—286). Wykorzystał ją także D. Tabor, wiążąc
monstrację z Żor z warsztatem Marcina Marcińca —
Późnogotycka monstracja w kościele parafialnym Św.
Filipa i Jakuba w Żorach (Śląskie Studia Historyczno-
-Teologiczne, 17, 1984, s. 109—110); Idem, Zabytki
złotnictwa późnogotyckiego w kościele parafialnym p.w.

Sw. Sw. Filipa i Jakuba w Żorach [w:] O sztuce Gór-
nego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego XV—XX wieku.
Sztuka śląska odkrywana na nowo, red. E. Chojec-
ka, Katowice 1989, s. 21.

4 Potwierdza to zachowany materiał zabytkowy;
niemal taki sam fryz koszyczka jak w grupie analizo-
wanej w: Pietrusiński Der Kelch... odnajdujemy
na kielichu z kościoła Sw. Jana Chrzciciela w Pilicy
(M. Kornecki, Zabytki sztuki regionu olkuskiego [w:]
Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, 2, red. F. K i r y k,
R. Kołodziejczyk, Warszawa—Kraków 1978, s. 515—
516, il. 90; T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztu-
ka ziemi krakowskiej, Kraków 1982, s. 174) i fryzie
wieńczącym puszkę na Oleje Św. w katedrze w Ol-
sztynie (K. Szczepkowsk a-N a 1 i w a j e k, Złotnic-
two gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej
i Warmii, Wrocław 1987, kat. 125, il. 303—304). O ile
kielich pilicki można wiązać ze środowiskiem krakow-
skim, w przypadku puszki jakiekolwiek bezpośrednie
związki należy odrzucić.

101