DOI Artikel:
Petrus, Jerzy T.: Lufy armatnie Leonarda Herlego w zbiorach wawelskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19898#0103
wny dokument10. Spiż, zapewne fragmenty dział,
sprzedano Teodorowi Polańskiemu, miejscowemu
ludwisarzowi za 3618 zł11. Trzydzieści sześć luf,
w tym czternaście z herbem Lwowa, nabył od
miasta Hieronim Florian Radziwiłł, chorąży wiel-
ki litewski. Transakcji dokonano 24 sierpnia
1753 r.12 Według Kalkulacji percepty za armaty
spiżowe z arsenału lwowskiego miejskiego Ra-
dziwiłł zapłacił 61 838 zł 26 gr 13. Omawianych
obiektów możemy się domyślać w pozycjach opi-
sanych we wspomnianym dokumencie jako
„armata spiżowa z herbem miasta, w końcu
urwana, do użycia niezdająca się" lub ..Ditto pod
herbem miasta, zapał zły", ewentualnie ,.Ditto
z herbem miasta, z zapałem zepsutym, zabita".
W posiadaniu miasta pozostało nadal jeszcze
osiemnaście luf u.
Ze Lwowa lufy powędrowały do radziwiłłow-
skiej siedziby w Nieświeżu, gdzie powiększyły
wydatnie zbiór artylerii, przez dwa kolejne stu-
lecia dzieląc jego dole i niedole 15. Pamięć o ich
lwowskim pochodzeniu zatarła się z czasem do
tego stopnia, iż w inwentarzu z r. 1857 herby
Lwowa uznano za znaki herbowe Krakowa 16.
Na prace Herlego w Nieświeżu zwrócił uwagę
w połowie w. XIX Władysław Syrokomla 17. Od
tego czasu lufy te wielokrotnie omawiano w lite-
raturze. Większość piszących nie znała ich jed-
nak z autopsji, a posługiwanie się rysunkami
Heliodora Władysława Gumińskiego, wykonany-
mi w r. 1867, spowodowało szereg błędów i nie-
ścisłości, które sprostował dopiero Karol Badecki
we wzorowej monografii mistrza Herlego 18. W r.
1915 meświeskie armaty Rosjanie ewakuowali
do Moskwy, skąd powróciły do Polski na mocy
postanowień Traktatu Ryskiego w r. 1922 19. Ty-
tułem rekompensaty za koszty rewindykacyjne
ordynat Antoni Radziwiłł cztery z nich, w tym
dwie autorstwa Herlego, przekazał skarbowi
państwa polskiego — Dyrekcji Państwowych
Zbiorów Sztuki, przez którą zostały włączone do
zbiorów zamku królewskiego na Wawelu20.
W wyniku zabiegów Aleksandra Czołowskiego
w r. 1930 Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu
zdeponowały je w Muzeum Historycznym Miasta
Lwowa 21. Tam lufy przetrwały wojnę i obecnie
są eksponowane w dolnej hali miejskiego arsena-
łu, stanowiącego oddział Lwowskiego Muzeum Hi-
storycznego (Lwiwśkyj Istorycznyj Muzej).
10 Uwierzytelnioną kopię włączono do lwowskich
akt miejskich — Lwów, Derżawnyj Istorycznyj Archiw
(dalej: Arch. Lw.), sygn. cp. 52, on. 2, cnp. 659 (dawne
sygn. III. A. 216 lub Badecki 659): Regestrum arna-
mentarii civilis, s. 9—10.
11 Arch. Lw., Acta Consul. Leopol., sygn. cp. 52,
on. 2, cnp. 121 (dawna sygn. T. 127), k. 77.
12 Ibidem, k. 77—78.
13 Regestrum arno.mentarii civilis, s. 11—12.
14 Były to lufy oznaczone imionami dwunastu apo-
stołów, godłami Salvator, Św. Jan Chrzciciel, Orzeł (Pe-
likan?), a także z herbem Zygmunta I oraz jedna arma-
ta żelazna i jedna rozerwana na dwie części. — Re-
gestrum arnamentarii civilis, s. 1 (Specyfikacja z 14
lipca 1757 r.), s. 15 (Inwentarz armat spiżowych w ce-
kauzie mieyskim lwowskim zostaiących z r. 1757), s. 16
(Kopia... armatury niżej wyrażonej w cekauzie mieys-
kim lwowskim specyjikacia die 14 7bris 1757 Anno).
15 J. T. Petrus, Nieświeska kolekcja luf armat-
nich w świetle inwentarza z r. 1875, maszynopis.
16 Mińsk, Centralny Dziarżauny Historyczny Archiu,
sygn. rp. 694, Eon. I, cnp. 108: Opisanie armii, portre-
tów i malowideł zamku nieświeżkiego sporządzone po
objęciu zarządu Ordynacją Nieświeżską w miesiącu
sierpniu roku 1857°..., poz. 12, 13.
17 W. Syrokomla, Wędrówki po moich niegdyś
okolicach, Wilno 1854, s. 84—85.
18 Badecki, Leonard Herle..., s. 14—25. Dawniej-
sze opracowania to: J. Kołaczkowski, Wiadomości
tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kra-
ków 1888, s. 276—278; Z. Gloger, Encyklopedia sta-
ropolska ilustrowana, 2, "Warszawa 1901, s. 97; M. v.
Ehrenthal, Die jiirstlich Radziwillsche Riistkammer
zu Nieśwież (Zeitschrift fur historische Waffenkunde,
2, 1900—1902, s. 221); M. v. Ehrenthal, M.
Swieykowski, Zbrojownia radziwiłłowska w Nie-
świeżu (Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, 7, 1903,
szp. CCIX); M. B e r s o h n, O starych armatach spiżo-
wych w Nieświeżu (ibidem, szp. CC, CCII); idem,
Dawna zbrojoionia książąt Radziwiłłów w Nieświeżu,
Warszawa 1904, s. 14, 18. Opublikowane rysunki armat
zawierają błędy i nieścisłości.
19 J. D r e x 1 e r, Zabytkowe działa lwowskie wró-
ciły z Rosji, „Gazeta Lwowska", nr 260, z 30 listopada
1922, s. 3; Badecki, Leonard Herle..., s. 13.
20 Zapisano je wówczas w księdze inwentarzowej
Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu pod nr. 1345
(lufa niedatowana) oraz 1348 (lufa z datą 1556), opatru-
jąc adnotacją: „otrzymano ze zbiorów nieświeskich ty-
tułem ekwiwalentu za rewindykację".
21 Adnotacja w księdze inwentarzowej Państwo-
wych Zbiorów Sztuki na Wawelu oraz pokwitowanie
odbioru depozytu przez Muzeum Historyczne Miasta
Lwowa, wystawione przez A. Czołowskiego we Lwowie
7 stycznia 1931 r. — Archiwum Państwowych Zbiorów
Sztuki na Wawelu, sygn. 1—114, k. 113.
99
sprzedano Teodorowi Polańskiemu, miejscowemu
ludwisarzowi za 3618 zł11. Trzydzieści sześć luf,
w tym czternaście z herbem Lwowa, nabył od
miasta Hieronim Florian Radziwiłł, chorąży wiel-
ki litewski. Transakcji dokonano 24 sierpnia
1753 r.12 Według Kalkulacji percepty za armaty
spiżowe z arsenału lwowskiego miejskiego Ra-
dziwiłł zapłacił 61 838 zł 26 gr 13. Omawianych
obiektów możemy się domyślać w pozycjach opi-
sanych we wspomnianym dokumencie jako
„armata spiżowa z herbem miasta, w końcu
urwana, do użycia niezdająca się" lub ..Ditto pod
herbem miasta, zapał zły", ewentualnie ,.Ditto
z herbem miasta, z zapałem zepsutym, zabita".
W posiadaniu miasta pozostało nadal jeszcze
osiemnaście luf u.
Ze Lwowa lufy powędrowały do radziwiłłow-
skiej siedziby w Nieświeżu, gdzie powiększyły
wydatnie zbiór artylerii, przez dwa kolejne stu-
lecia dzieląc jego dole i niedole 15. Pamięć o ich
lwowskim pochodzeniu zatarła się z czasem do
tego stopnia, iż w inwentarzu z r. 1857 herby
Lwowa uznano za znaki herbowe Krakowa 16.
Na prace Herlego w Nieświeżu zwrócił uwagę
w połowie w. XIX Władysław Syrokomla 17. Od
tego czasu lufy te wielokrotnie omawiano w lite-
raturze. Większość piszących nie znała ich jed-
nak z autopsji, a posługiwanie się rysunkami
Heliodora Władysława Gumińskiego, wykonany-
mi w r. 1867, spowodowało szereg błędów i nie-
ścisłości, które sprostował dopiero Karol Badecki
we wzorowej monografii mistrza Herlego 18. W r.
1915 meświeskie armaty Rosjanie ewakuowali
do Moskwy, skąd powróciły do Polski na mocy
postanowień Traktatu Ryskiego w r. 1922 19. Ty-
tułem rekompensaty za koszty rewindykacyjne
ordynat Antoni Radziwiłł cztery z nich, w tym
dwie autorstwa Herlego, przekazał skarbowi
państwa polskiego — Dyrekcji Państwowych
Zbiorów Sztuki, przez którą zostały włączone do
zbiorów zamku królewskiego na Wawelu20.
W wyniku zabiegów Aleksandra Czołowskiego
w r. 1930 Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu
zdeponowały je w Muzeum Historycznym Miasta
Lwowa 21. Tam lufy przetrwały wojnę i obecnie
są eksponowane w dolnej hali miejskiego arsena-
łu, stanowiącego oddział Lwowskiego Muzeum Hi-
storycznego (Lwiwśkyj Istorycznyj Muzej).
10 Uwierzytelnioną kopię włączono do lwowskich
akt miejskich — Lwów, Derżawnyj Istorycznyj Archiw
(dalej: Arch. Lw.), sygn. cp. 52, on. 2, cnp. 659 (dawne
sygn. III. A. 216 lub Badecki 659): Regestrum arna-
mentarii civilis, s. 9—10.
11 Arch. Lw., Acta Consul. Leopol., sygn. cp. 52,
on. 2, cnp. 121 (dawna sygn. T. 127), k. 77.
12 Ibidem, k. 77—78.
13 Regestrum arno.mentarii civilis, s. 11—12.
14 Były to lufy oznaczone imionami dwunastu apo-
stołów, godłami Salvator, Św. Jan Chrzciciel, Orzeł (Pe-
likan?), a także z herbem Zygmunta I oraz jedna arma-
ta żelazna i jedna rozerwana na dwie części. — Re-
gestrum arnamentarii civilis, s. 1 (Specyfikacja z 14
lipca 1757 r.), s. 15 (Inwentarz armat spiżowych w ce-
kauzie mieyskim lwowskim zostaiących z r. 1757), s. 16
(Kopia... armatury niżej wyrażonej w cekauzie mieys-
kim lwowskim specyjikacia die 14 7bris 1757 Anno).
15 J. T. Petrus, Nieświeska kolekcja luf armat-
nich w świetle inwentarza z r. 1875, maszynopis.
16 Mińsk, Centralny Dziarżauny Historyczny Archiu,
sygn. rp. 694, Eon. I, cnp. 108: Opisanie armii, portre-
tów i malowideł zamku nieświeżkiego sporządzone po
objęciu zarządu Ordynacją Nieświeżską w miesiącu
sierpniu roku 1857°..., poz. 12, 13.
17 W. Syrokomla, Wędrówki po moich niegdyś
okolicach, Wilno 1854, s. 84—85.
18 Badecki, Leonard Herle..., s. 14—25. Dawniej-
sze opracowania to: J. Kołaczkowski, Wiadomości
tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kra-
ków 1888, s. 276—278; Z. Gloger, Encyklopedia sta-
ropolska ilustrowana, 2, "Warszawa 1901, s. 97; M. v.
Ehrenthal, Die jiirstlich Radziwillsche Riistkammer
zu Nieśwież (Zeitschrift fur historische Waffenkunde,
2, 1900—1902, s. 221); M. v. Ehrenthal, M.
Swieykowski, Zbrojownia radziwiłłowska w Nie-
świeżu (Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, 7, 1903,
szp. CCIX); M. B e r s o h n, O starych armatach spiżo-
wych w Nieświeżu (ibidem, szp. CC, CCII); idem,
Dawna zbrojoionia książąt Radziwiłłów w Nieświeżu,
Warszawa 1904, s. 14, 18. Opublikowane rysunki armat
zawierają błędy i nieścisłości.
19 J. D r e x 1 e r, Zabytkowe działa lwowskie wró-
ciły z Rosji, „Gazeta Lwowska", nr 260, z 30 listopada
1922, s. 3; Badecki, Leonard Herle..., s. 13.
20 Zapisano je wówczas w księdze inwentarzowej
Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu pod nr. 1345
(lufa niedatowana) oraz 1348 (lufa z datą 1556), opatru-
jąc adnotacją: „otrzymano ze zbiorów nieświeskich ty-
tułem ekwiwalentu za rewindykację".
21 Adnotacja w księdze inwentarzowej Państwo-
wych Zbiorów Sztuki na Wawelu oraz pokwitowanie
odbioru depozytu przez Muzeum Historyczne Miasta
Lwowa, wystawione przez A. Czołowskiego we Lwowie
7 stycznia 1931 r. — Archiwum Państwowych Zbiorów
Sztuki na Wawelu, sygn. 1—114, k. 113.
99