DOI article:
Piwocka, Magdalena; Nowacki, Dariusz: Orzeł w Skarbcu Koronnym na Wawelu: ze studiów nad klejnotami doby manieryzmu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19893#0162
la-b. Zawieszenie w kształcie Orła - awers i rewers, Hiszpania, ok. 1580-1600. Zamek Królewski na Wawelu
(fot. Ł. Schuster)
żone do niego ptaki na pionowej belce tzw. krzyża
z diademów (Kraków, skarbiec katedry na Wawelu
- fig. 3)4, a także bizantyńską zawieszkę w Benaki
Museum w Atenach5. Tuż za nimi lokują się orły
z czternastowiecznej korony należącej do skarbu ze
Środy Śląskiej (fig. 4)6, a o wielkiej liczbie tego
rodzaju precjozów informują źródła pisane7. Kaszt
na piersi ptaka, wyznacznik osi kompozycji, pier-
wotnie pełnił funkcję pojemnika na relikwie8. O ist-
nieniu wewnątrz kamieni mikroskopijnych partykuł
świadczą otwory przewiercone w średniowiecznych
okazach. Relikwie potęgowały moc apotropaiczną
klejnotów, pomyślanych jako symboliczne kreacje.
Z czasem rola i wymowa tych właśnie, centralnie
umieszczonych kasztów zatraciła się całkowicie na
rzecz czystej dekoracyjności.
Wszystkie te dzieła interpretowano jako elementy
heraldyki państwowej bądź rodowej, próbując związać
je z konkretnymi dynastiami, z cesarską włącznie.
Pokaźną grupę wśród klejnotów orłowych istotnie
tworzą przedmioty niosące treści ściśle heraldyczne,
jak choćby zawieszenie relikwiarzowe z połowy wieku
XIV (Paryż, Musee de Cluny)9. Bardziej jednoznaczne
funkcje pełniły zawieszenia z Orłami powstałe od
1. połowy XVI do XVIII stulecia eksponujące godło
państwowe - często z insygniami władzy (berło i jabł-
ko), czy opatrzone herbem rodziny. Ich rola była
równorzędna z funkcją herbów umieszczanych na
4 Gniezno - pierwsza stolica Polski, miasto Świętego Woj-
ciecha. Katalog wystawy, Gniezno 1995, s. 155-158, poz. A/XL,
opr. M. Woźniak; R. Sachs, Treści narracyjne na krzyżu
z diademów ze skarbca katedry krakowskiej na Wawelu [w:]
Katedra krakowska w średniowieczu. Materiały sesji Oddziału
Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Kraków, kwie-
cień 1994, Kraków 1996, s. 192-194, il. 13.
5 M. Chatzidakis, Benaki Museum, Athens 1978, il. na
oki.; Pietrusiński, o.c, s. 34-35, il. 42.
Klejnoty monarsze..., passim.
' Orłowe brosze wymieniane jako prezenty ślubne i nowo-
roczne przez królów i książąt, a także noszone jako oznaki
godności duchownej (papieskiej i biskupiej) do końca w. XIV,
osiągając znaczne rozmiary, stały się jednym z bardziej spe-
ktakularnych znaków prestiżu - Lightbown, o.c, s. 179-181.
8 P. E. Schramm, Kaiser Friedrichs II. Herrschaftzeichen,
Góttingen 1955, s. 95-96 (Abhandlungen der Akademie des
Wissenschaften in Góttingen. Philologisch-Historische Klasse,
3. Volge, Nr. 36).
9 18,5 x 18,5 cm; nr inw. Cl 3292. Ibidem, s. 227-228, il.
122; K. Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średniowie-
cznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl
i techniki wykonania, Warszawa 1996, s. 238-239, il. 101.
Wobec rozbieżności w określeniu pochodzenia obiektu osoba
zamawiającego pozostaje w sferze domniemań.
158
(fot. Ł. Schuster)
żone do niego ptaki na pionowej belce tzw. krzyża
z diademów (Kraków, skarbiec katedry na Wawelu
- fig. 3)4, a także bizantyńską zawieszkę w Benaki
Museum w Atenach5. Tuż za nimi lokują się orły
z czternastowiecznej korony należącej do skarbu ze
Środy Śląskiej (fig. 4)6, a o wielkiej liczbie tego
rodzaju precjozów informują źródła pisane7. Kaszt
na piersi ptaka, wyznacznik osi kompozycji, pier-
wotnie pełnił funkcję pojemnika na relikwie8. O ist-
nieniu wewnątrz kamieni mikroskopijnych partykuł
świadczą otwory przewiercone w średniowiecznych
okazach. Relikwie potęgowały moc apotropaiczną
klejnotów, pomyślanych jako symboliczne kreacje.
Z czasem rola i wymowa tych właśnie, centralnie
umieszczonych kasztów zatraciła się całkowicie na
rzecz czystej dekoracyjności.
Wszystkie te dzieła interpretowano jako elementy
heraldyki państwowej bądź rodowej, próbując związać
je z konkretnymi dynastiami, z cesarską włącznie.
Pokaźną grupę wśród klejnotów orłowych istotnie
tworzą przedmioty niosące treści ściśle heraldyczne,
jak choćby zawieszenie relikwiarzowe z połowy wieku
XIV (Paryż, Musee de Cluny)9. Bardziej jednoznaczne
funkcje pełniły zawieszenia z Orłami powstałe od
1. połowy XVI do XVIII stulecia eksponujące godło
państwowe - często z insygniami władzy (berło i jabł-
ko), czy opatrzone herbem rodziny. Ich rola była
równorzędna z funkcją herbów umieszczanych na
4 Gniezno - pierwsza stolica Polski, miasto Świętego Woj-
ciecha. Katalog wystawy, Gniezno 1995, s. 155-158, poz. A/XL,
opr. M. Woźniak; R. Sachs, Treści narracyjne na krzyżu
z diademów ze skarbca katedry krakowskiej na Wawelu [w:]
Katedra krakowska w średniowieczu. Materiały sesji Oddziału
Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Kraków, kwie-
cień 1994, Kraków 1996, s. 192-194, il. 13.
5 M. Chatzidakis, Benaki Museum, Athens 1978, il. na
oki.; Pietrusiński, o.c, s. 34-35, il. 42.
Klejnoty monarsze..., passim.
' Orłowe brosze wymieniane jako prezenty ślubne i nowo-
roczne przez królów i książąt, a także noszone jako oznaki
godności duchownej (papieskiej i biskupiej) do końca w. XIV,
osiągając znaczne rozmiary, stały się jednym z bardziej spe-
ktakularnych znaków prestiżu - Lightbown, o.c, s. 179-181.
8 P. E. Schramm, Kaiser Friedrichs II. Herrschaftzeichen,
Góttingen 1955, s. 95-96 (Abhandlungen der Akademie des
Wissenschaften in Góttingen. Philologisch-Historische Klasse,
3. Volge, Nr. 36).
9 18,5 x 18,5 cm; nr inw. Cl 3292. Ibidem, s. 227-228, il.
122; K. Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średniowie-
cznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl
i techniki wykonania, Warszawa 1996, s. 238-239, il. 101.
Wobec rozbieżności w określeniu pochodzenia obiektu osoba
zamawiającego pozostaje w sferze domniemań.
158