DOI article:
Gwizdałówna, Jadwiga: Domy wikariuszy na Wawelu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19892#0119
Ponownie dom ten restaurował w tym miejscu w roku
1489 wikariusz Maciej z Żarnowca13. Trzej wykonawcy
woli wikariusza Jakuba Szadego z Bochni wystawili w
roku 1446 dom pod wieżą Jeńców14. Informacje te wska-
zują, że domy pod murem zachodnim, zachowane do XIX
wieku, powstawały w różnym czasie, a me w wyniku
jednej akcji budowlanej. Inne domy należące do kole-
gium wikariuszy w średniowieczu, udokumentowane w
źródłach i o ustalonym położeniu w obrębię wawelskiej
zabudowy, to drewniany dom zwany Lipowcem15, w
zachodniej części wzgórza, oraz duży dom murowany,
naprzeciw południowego wejścia do katedry, zbudowa-
ny w połowie wieku XV na pozostałościach domu star-
szego, z inicjatywy kanonika Adama Będkowskiego16.
Oprócz nich istniało kilka domów o mniej jasnej lokaliza-
cji, darowanych wikariuszom przez króla lub osoby pry-
watne. Dane o nich znajdują się w dokumentach XV-
wiecznych, dotyczących darowizn parcel lub całych do-
mów. W roku 1389 królowa Jadwiga nadała dwóm wi-
kariuszom Janowi Białemu i Janowi ze Skawiny parcelę
pod budowę domu (o wymiarach 30 x 40 łokci), położoną
naprzeciw szkoły, w sąsiedztwie dwu innych budynków
- domu o nazwie Cafflinconis oraz domu podskarbiego
Nawoja z Łękawy17. Dokument o nadaniu wikariuszom
przez królową Jadwigę parceli (o powierzchni 24x24 łok-
cie) pod wieżą na tyłach kościoła Św. Jerzego nosi tytuł:
Super domo ex opposito psalteristarum18, co może suge-
rować położenie zarówno w pobliżu wieży Złodziejskiej,
jak i naprzeciw Psałterii. Wikariusze otrzymywali rów-
nież, jak już wspomniano, domy z rąk prywatnych. W ro-
ku 1437 połowę drewnianego domu darował im mistrz
Paweł z Zatora. Nieruchomość tę posiadał po swym stryju,
wikariuszu Janie Sbischkonis, za którego kolegium zobo-
wiązane było modlić się w związku z otrzymaną darowi-
zną. Budynek ten, był narożny i stał naprzeciw szkoły,
w pobliżu domu mansjonarzy19. Wkrótce stał się on przed-
miotem sporu z altarystą Mikołajem z Koma, pozostał
jednak przy wikariuszach pod warunkiem zachowania
odpowiednich ustaleń wzajemnej umowy20. Wikariusze
otrzymali w tym czasie jeszcze jedną posiadłość. Swój
dom drewniany podarowała im Małgorzata z Bożkowie.
Jego parcela znajdowała się naprzeciw kościoła Św. Je-
rzego, w pobliżu domu Mikołaja Hinczy i Psałterii21.
13 AKK. Liber privilegiorum..., k. CCXXXV. Tekst odczytała
i przetłumaczyła M. Koczerska.
14 Zbiór dokumentów..., cz. 2, dok. 493.
13 Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitul-
nych i kurialnych krakowskich 1440-1500, wyd. B. Przybyszewski,
Kraków 1960, s. 31-32, 34 (Źródła DW 3).
16 Ibidem, s. 7-8, 36-37; Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu
z archiwaliów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1501-1515. wyd.
B. Przybyszewski, Kraków 1965, s. 93, przyp. 108 (Źródła DW 4);
Zbiór dokumentów..., cz. 2, dok. 524.
Nastka, wdowa po sędzim grodu krakowskiego, Sułku z
Góry, w roku 1399 sprzedała swój dom psałterzyście
Świętosławowi. Po jego śmierci budynek ten miał
przejść na własność wikariuszy22.
Z przedstawionych wyżej informacji źródłowych
wynika, że na wzgórzu wawelskim już w wieku XV licz-
ba domów wikaryjskich była pokaźna i wynosiła nieco
ponad 10 obiektów. Skupiały się one przy murze na pół-
noc od baszty Złodziejskiej oraz na terenie między bu-
dynkiem szkoły i kościołem Św. Jerzego. Większość tych
domów dotrwała z pewnością do czasów nowożytnych.
Ze względu jednak na mało precyzyjny opis ich lokali-
zacji, kolejne zmiany działek, ich właścicieli oraz prze-
budowy trudno którykolwiek obiekt, zwłaszcza w obrę-
bie dużego skupiska domów na tyłach kościoła Św. Je-
rzego identyfikować ostatecznie z określonym domem,
który był wymieniany w źródłach XVII i XVIII-wiecz-
nych, chociaż dane o usytuowaniu skłaniają do takich
zestawień.
DOMY WIKARIUSZY W CZASACH NOWOŻYTNYCH
(W.XVI-XVIII)
W wieku XVI wikariusze utracili dom naprzeciw
katedry. Przeszedł on na własność króla. Połączony z
sąsiadującym z nim domem królewien, stał się siedzi-
bą starostwa i sądów grodzkich. Wikariusze otrzymali
natomiast dwa inne obiekty. Była to kamienica zwana
Pińczów, z połowy XV wieku, oraz dom nowo wznie-
siony przez kanonika Stanisława Borka.
Po raz pierwszy wszystkie domy stojące na wzgó-
rzu wawelskim, będące własnością wikariuszy, wy-
szczególnione zostały, w liczbie dwunastu, w tekście
wizytacji biskupa Bernarda Maciejowskiego z roku
1602 w następującej kolejności: dom Borka, Pińczów i
Lipowiec, określone jako domy wspólnoty, czwarty z
kolei - dom Tomasza Szadka przy murze zachodnim,
piąty - dom drewniany w pobliżu kamienicy Pińczów,
szósty do dziewiątego - pozostałe w szeregu domy pod
murem zachodnim,w tym pierwszy od baszty zwany
Laskowcem, dziesiąty - dom drewniany pod wieżą
(„versus turrim”), jedenasty - dom drewniany naprze-
ciw szkoły („ex oppositio scholae”) i dwunasty - dom
1 Zbiór dokumentów katediy i diecezji krakowskiej, cz. 1:1063-
1445, wyd. S. Kuraś, Lublin 1965, dok. 99.
IS Ibidem, dok. 111.
19 Zbiór dokumentów.... cz. 2, dok. 356.
20 Ibidem, dok. 369.
21 Ibidem, dok. 362.
22 Zbiór dokumentów..., cz. 1, dok. 136.
109
1489 wikariusz Maciej z Żarnowca13. Trzej wykonawcy
woli wikariusza Jakuba Szadego z Bochni wystawili w
roku 1446 dom pod wieżą Jeńców14. Informacje te wska-
zują, że domy pod murem zachodnim, zachowane do XIX
wieku, powstawały w różnym czasie, a me w wyniku
jednej akcji budowlanej. Inne domy należące do kole-
gium wikariuszy w średniowieczu, udokumentowane w
źródłach i o ustalonym położeniu w obrębię wawelskiej
zabudowy, to drewniany dom zwany Lipowcem15, w
zachodniej części wzgórza, oraz duży dom murowany,
naprzeciw południowego wejścia do katedry, zbudowa-
ny w połowie wieku XV na pozostałościach domu star-
szego, z inicjatywy kanonika Adama Będkowskiego16.
Oprócz nich istniało kilka domów o mniej jasnej lokaliza-
cji, darowanych wikariuszom przez króla lub osoby pry-
watne. Dane o nich znajdują się w dokumentach XV-
wiecznych, dotyczących darowizn parcel lub całych do-
mów. W roku 1389 królowa Jadwiga nadała dwóm wi-
kariuszom Janowi Białemu i Janowi ze Skawiny parcelę
pod budowę domu (o wymiarach 30 x 40 łokci), położoną
naprzeciw szkoły, w sąsiedztwie dwu innych budynków
- domu o nazwie Cafflinconis oraz domu podskarbiego
Nawoja z Łękawy17. Dokument o nadaniu wikariuszom
przez królową Jadwigę parceli (o powierzchni 24x24 łok-
cie) pod wieżą na tyłach kościoła Św. Jerzego nosi tytuł:
Super domo ex opposito psalteristarum18, co może suge-
rować położenie zarówno w pobliżu wieży Złodziejskiej,
jak i naprzeciw Psałterii. Wikariusze otrzymywali rów-
nież, jak już wspomniano, domy z rąk prywatnych. W ro-
ku 1437 połowę drewnianego domu darował im mistrz
Paweł z Zatora. Nieruchomość tę posiadał po swym stryju,
wikariuszu Janie Sbischkonis, za którego kolegium zobo-
wiązane było modlić się w związku z otrzymaną darowi-
zną. Budynek ten, był narożny i stał naprzeciw szkoły,
w pobliżu domu mansjonarzy19. Wkrótce stał się on przed-
miotem sporu z altarystą Mikołajem z Koma, pozostał
jednak przy wikariuszach pod warunkiem zachowania
odpowiednich ustaleń wzajemnej umowy20. Wikariusze
otrzymali w tym czasie jeszcze jedną posiadłość. Swój
dom drewniany podarowała im Małgorzata z Bożkowie.
Jego parcela znajdowała się naprzeciw kościoła Św. Je-
rzego, w pobliżu domu Mikołaja Hinczy i Psałterii21.
13 AKK. Liber privilegiorum..., k. CCXXXV. Tekst odczytała
i przetłumaczyła M. Koczerska.
14 Zbiór dokumentów..., cz. 2, dok. 493.
13 Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitul-
nych i kurialnych krakowskich 1440-1500, wyd. B. Przybyszewski,
Kraków 1960, s. 31-32, 34 (Źródła DW 3).
16 Ibidem, s. 7-8, 36-37; Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu
z archiwaliów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1501-1515. wyd.
B. Przybyszewski, Kraków 1965, s. 93, przyp. 108 (Źródła DW 4);
Zbiór dokumentów..., cz. 2, dok. 524.
Nastka, wdowa po sędzim grodu krakowskiego, Sułku z
Góry, w roku 1399 sprzedała swój dom psałterzyście
Świętosławowi. Po jego śmierci budynek ten miał
przejść na własność wikariuszy22.
Z przedstawionych wyżej informacji źródłowych
wynika, że na wzgórzu wawelskim już w wieku XV licz-
ba domów wikaryjskich była pokaźna i wynosiła nieco
ponad 10 obiektów. Skupiały się one przy murze na pół-
noc od baszty Złodziejskiej oraz na terenie między bu-
dynkiem szkoły i kościołem Św. Jerzego. Większość tych
domów dotrwała z pewnością do czasów nowożytnych.
Ze względu jednak na mało precyzyjny opis ich lokali-
zacji, kolejne zmiany działek, ich właścicieli oraz prze-
budowy trudno którykolwiek obiekt, zwłaszcza w obrę-
bie dużego skupiska domów na tyłach kościoła Św. Je-
rzego identyfikować ostatecznie z określonym domem,
który był wymieniany w źródłach XVII i XVIII-wiecz-
nych, chociaż dane o usytuowaniu skłaniają do takich
zestawień.
DOMY WIKARIUSZY W CZASACH NOWOŻYTNYCH
(W.XVI-XVIII)
W wieku XVI wikariusze utracili dom naprzeciw
katedry. Przeszedł on na własność króla. Połączony z
sąsiadującym z nim domem królewien, stał się siedzi-
bą starostwa i sądów grodzkich. Wikariusze otrzymali
natomiast dwa inne obiekty. Była to kamienica zwana
Pińczów, z połowy XV wieku, oraz dom nowo wznie-
siony przez kanonika Stanisława Borka.
Po raz pierwszy wszystkie domy stojące na wzgó-
rzu wawelskim, będące własnością wikariuszy, wy-
szczególnione zostały, w liczbie dwunastu, w tekście
wizytacji biskupa Bernarda Maciejowskiego z roku
1602 w następującej kolejności: dom Borka, Pińczów i
Lipowiec, określone jako domy wspólnoty, czwarty z
kolei - dom Tomasza Szadka przy murze zachodnim,
piąty - dom drewniany w pobliżu kamienicy Pińczów,
szósty do dziewiątego - pozostałe w szeregu domy pod
murem zachodnim,w tym pierwszy od baszty zwany
Laskowcem, dziesiąty - dom drewniany pod wieżą
(„versus turrim”), jedenasty - dom drewniany naprze-
ciw szkoły („ex oppositio scholae”) i dwunasty - dom
1 Zbiór dokumentów katediy i diecezji krakowskiej, cz. 1:1063-
1445, wyd. S. Kuraś, Lublin 1965, dok. 99.
IS Ibidem, dok. 111.
19 Zbiór dokumentów.... cz. 2, dok. 356.
20 Ibidem, dok. 369.
21 Ibidem, dok. 362.
22 Zbiór dokumentów..., cz. 1, dok. 136.
109