DOI Artikel:
Stepien, Piotr M.: Badania i konserwacja baszty Lubranki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19889#0008
Dla współczesnych badań istotne znaczenie ma także
kartografia i ikonografia wydana przez Tomkowicza
jako aneks do pracy o zabudowaniach Wawelu4. Część
tych źródeł jest obecnie niedostępna w oryginale. W od-
niesieniu do Lubranki na szczególną uwagę zasługują
tablice 14, 17 i 21 (z dawnych zbiorów Pawlikowskich
we Lwowie). W Atlasie Tomkowicza zreprodukowane
zostały także pomiary Pry lińskiego - rzuty i przekroje
tej baszty (m.in. na tablicach 39—42, zob. il. 2).
Badania i projekty Zygmunta Hendla
Architekt Zygmunt Hendel, pierwszy kierownik
odnowienia zamku na Wawelu, sporządził kilka
opracowań studialnych i projektowych dotyczących
Lubranki, zachowanych do dziś w archiwum zamku,
w ogólnym projekcie restauracji zamku (pałacu kró-
lewskiego), opracowanym w latach 1905-1908, Hen-
del zaproponował przywrócenie na Lubrance dachu
spadzistego, o kącie nachylenia znacznie większym
niż w projekcie Prylińskiego, przy tym wspartego na
ściance o pseudogotyckiej, ostrołukowej artykulacji
(fig. 5). W opinii Hendla było to uzasadnione gotyckim
charakterem baszty. Hendel nie znał jednak ikonogra-
fii przedstawiającej pierwotną formę dachu, przez co
propozycja rekonstrukcji sprowadzała się do fantazji
projektowej, wzorowanej na innych obiektach. Jak
wiadomo, projekt Hendla, przedstawiony na posiedze-
niu cesarsko-królewskiej Centralnej Komisji Sztuki
i Zabytków Historycznych w Wiedniu 21 maja 1908,
został skrytykowany przez Maxa Dvoraka. Szczególnie
ostrej krytyce poddał on proponowaną rekonstrukcję
zwieńczeń wież i baszt, w tym Lubranki: ,,Jeszcze
bardziej zgubny ma być według projektu los wież [...]
Wieża średniowieczna, która przylega do tego [połu-
dniowego] skrzydła, ma otrzymać nowy dach, jedynie
dlatego, że kiedyś ewentualnie mogła posiadać podob-
ny kształt”. W konkluzji Dvorak zalecił „zasadniczo
przeciwstawić się zarówno istniejącemu projektowi,
jak również każdemu innemu, który dążyłby do re-
konstrukcji zabytkowego zamku i odmówić zgody na
projektowane odnowienia dachów, fasad i wież”5.
Do problemu zwieńczenia Lubranki Hendel powrócił
w końcowych latach swojej działalności na Wawelu.
W latach 1913-1914 wykonano inwentaryzację basz-
ty, ze szczegółowym rysunkiem wykusza w elewacji
zachodniej (fig. 4), a także przeprowadzono badania
architektoniczne górnych partii murów, odnotowując
nowożytne przekształcenia otworów okiennych na VI
piętrze. Prowadzono też studia historyczne, o czym
4 S. Tomkowicz, Atlas planów, widoków i zdjęć architekto-
nicznych z XVII, XVIII i XIX wieku (Teka GKGZ 4: 1908).
■ A. M aj e w s k i, Wawel - dzieje i konserwacja. Warszawa
1993, s. 50-54.
6
świadczą odrysy archiwalnych planów6. Na podstawie
tych studiów Hendel opracował nowy projekt rekon-
strukcji zwieńczenia, przedstawiony na posiedzeniu
Komitetu Krajowego 20 grudnia 1913. Projekt ten moż-
na identyfikować z zachowanymi rysunkami nr XII/9
i XII/10. Na łękach rozpiętych pomiędzy kroksztynami,
w miejsce wprowadzonego przez Austraków krenelaża,
Hendel umieścił ceglaną ściankę poddasza, a całość
zwieńczył stożkowym dachem. Różnice polegająjedy-
nie na kompozycji ścianki: na pierwszym z rysunków
pomiędzy szczelinowymi strzelnicami znajdują się pły-
ciny zamknięte podwójnym Likiem ostrym, natomiast na
drugim jedyną artykulację ścianki stanowią prostokątne
strzelnice z kamiennymi obramieniami (fig. 6). To drugie
rozwiązanie zapewne wzorowane było na strzelnicach
baszty Sandomierskiej, przy której Hendel w tym samym
czasie prowadził prace, dzięki czemu niewiele odbiega
ono od obecnego poglądu co do pierwotnego kształtu
Lubranki.
Zgodnie z zapisem w protokole z posiedzenia Komi-
tetu Krajowego „uchwalono przyjąć w całości przedsta-
wiony przez Kierownictwo projekt zakończenia baszty
Senatorskiej, to jest usunięcia zębatego muru zakończa-
jącego basztę, a pochodzącego z czasów austriackich,
a w miejsce tego zakończenia nadmurowania hurdycją
wraz z nakryciem tejże dachem stożkowym, przykrytym
dachówką gąsiorkową”7.
Prace badawcze w Lubrance kontynuowane były
także po uchwale Komitetu, a ich wyniki - zapewne
odkrycie „rynien kamiennych” - skłoniły Hendla do
opracowania kolejnych wersji. Jedna z nich „projekt
zakończenia Baszty Senatorskiej na podstawie zdjęć
ostatecznych” zachowała się w formie szkicowej (fig.
7-8), druga - wykreślona „na czysto”. W wersji szki-
cowej proponował uzupełnienie kroksztynów o dodat-
kowy, profilowany element i połączenie ich płytami
kamiennymi; wzorem mogła być krakowska baszta
Pasamoników. W wersji ostatecznej pozostawiał między
kroksztynami łęki ceglane. Ściankę poddasza nadwie-
szoną na kroksztynach w obu wersjach, podobnie jak na
rys. XII/9, podzielił ostrołukowymi płycinami, między
nimi umieszczając strzelnice szczelinowe. Natomiast
odmiennie od wersji z roku 1913 rozwiązał dach. Nad
gankiem straży zamiast stożkowego zaproponował
pulpitowy, daszek wsparty na słupach, a poniżej ganku
- wewnętrzny dach nad stropem (fig. 7-8)8. Te wersje
projektowe były zdecydowanie mniej udane - formę
ganku straży, wzorowaną na murach (a nie basztach),
połączono z wewnętrznym dachem powtarzającym
6 AZK Wawel. PZS-R-XII/1, XII/2, XII/3.
7AZK Wawel, PZS-I-96.
8 AZK Wawel, PZS-R-XII/15, XII/13.
kartografia i ikonografia wydana przez Tomkowicza
jako aneks do pracy o zabudowaniach Wawelu4. Część
tych źródeł jest obecnie niedostępna w oryginale. W od-
niesieniu do Lubranki na szczególną uwagę zasługują
tablice 14, 17 i 21 (z dawnych zbiorów Pawlikowskich
we Lwowie). W Atlasie Tomkowicza zreprodukowane
zostały także pomiary Pry lińskiego - rzuty i przekroje
tej baszty (m.in. na tablicach 39—42, zob. il. 2).
Badania i projekty Zygmunta Hendla
Architekt Zygmunt Hendel, pierwszy kierownik
odnowienia zamku na Wawelu, sporządził kilka
opracowań studialnych i projektowych dotyczących
Lubranki, zachowanych do dziś w archiwum zamku,
w ogólnym projekcie restauracji zamku (pałacu kró-
lewskiego), opracowanym w latach 1905-1908, Hen-
del zaproponował przywrócenie na Lubrance dachu
spadzistego, o kącie nachylenia znacznie większym
niż w projekcie Prylińskiego, przy tym wspartego na
ściance o pseudogotyckiej, ostrołukowej artykulacji
(fig. 5). W opinii Hendla było to uzasadnione gotyckim
charakterem baszty. Hendel nie znał jednak ikonogra-
fii przedstawiającej pierwotną formę dachu, przez co
propozycja rekonstrukcji sprowadzała się do fantazji
projektowej, wzorowanej na innych obiektach. Jak
wiadomo, projekt Hendla, przedstawiony na posiedze-
niu cesarsko-królewskiej Centralnej Komisji Sztuki
i Zabytków Historycznych w Wiedniu 21 maja 1908,
został skrytykowany przez Maxa Dvoraka. Szczególnie
ostrej krytyce poddał on proponowaną rekonstrukcję
zwieńczeń wież i baszt, w tym Lubranki: ,,Jeszcze
bardziej zgubny ma być według projektu los wież [...]
Wieża średniowieczna, która przylega do tego [połu-
dniowego] skrzydła, ma otrzymać nowy dach, jedynie
dlatego, że kiedyś ewentualnie mogła posiadać podob-
ny kształt”. W konkluzji Dvorak zalecił „zasadniczo
przeciwstawić się zarówno istniejącemu projektowi,
jak również każdemu innemu, który dążyłby do re-
konstrukcji zabytkowego zamku i odmówić zgody na
projektowane odnowienia dachów, fasad i wież”5.
Do problemu zwieńczenia Lubranki Hendel powrócił
w końcowych latach swojej działalności na Wawelu.
W latach 1913-1914 wykonano inwentaryzację basz-
ty, ze szczegółowym rysunkiem wykusza w elewacji
zachodniej (fig. 4), a także przeprowadzono badania
architektoniczne górnych partii murów, odnotowując
nowożytne przekształcenia otworów okiennych na VI
piętrze. Prowadzono też studia historyczne, o czym
4 S. Tomkowicz, Atlas planów, widoków i zdjęć architekto-
nicznych z XVII, XVIII i XIX wieku (Teka GKGZ 4: 1908).
■ A. M aj e w s k i, Wawel - dzieje i konserwacja. Warszawa
1993, s. 50-54.
6
świadczą odrysy archiwalnych planów6. Na podstawie
tych studiów Hendel opracował nowy projekt rekon-
strukcji zwieńczenia, przedstawiony na posiedzeniu
Komitetu Krajowego 20 grudnia 1913. Projekt ten moż-
na identyfikować z zachowanymi rysunkami nr XII/9
i XII/10. Na łękach rozpiętych pomiędzy kroksztynami,
w miejsce wprowadzonego przez Austraków krenelaża,
Hendel umieścił ceglaną ściankę poddasza, a całość
zwieńczył stożkowym dachem. Różnice polegająjedy-
nie na kompozycji ścianki: na pierwszym z rysunków
pomiędzy szczelinowymi strzelnicami znajdują się pły-
ciny zamknięte podwójnym Likiem ostrym, natomiast na
drugim jedyną artykulację ścianki stanowią prostokątne
strzelnice z kamiennymi obramieniami (fig. 6). To drugie
rozwiązanie zapewne wzorowane było na strzelnicach
baszty Sandomierskiej, przy której Hendel w tym samym
czasie prowadził prace, dzięki czemu niewiele odbiega
ono od obecnego poglądu co do pierwotnego kształtu
Lubranki.
Zgodnie z zapisem w protokole z posiedzenia Komi-
tetu Krajowego „uchwalono przyjąć w całości przedsta-
wiony przez Kierownictwo projekt zakończenia baszty
Senatorskiej, to jest usunięcia zębatego muru zakończa-
jącego basztę, a pochodzącego z czasów austriackich,
a w miejsce tego zakończenia nadmurowania hurdycją
wraz z nakryciem tejże dachem stożkowym, przykrytym
dachówką gąsiorkową”7.
Prace badawcze w Lubrance kontynuowane były
także po uchwale Komitetu, a ich wyniki - zapewne
odkrycie „rynien kamiennych” - skłoniły Hendla do
opracowania kolejnych wersji. Jedna z nich „projekt
zakończenia Baszty Senatorskiej na podstawie zdjęć
ostatecznych” zachowała się w formie szkicowej (fig.
7-8), druga - wykreślona „na czysto”. W wersji szki-
cowej proponował uzupełnienie kroksztynów o dodat-
kowy, profilowany element i połączenie ich płytami
kamiennymi; wzorem mogła być krakowska baszta
Pasamoników. W wersji ostatecznej pozostawiał między
kroksztynami łęki ceglane. Ściankę poddasza nadwie-
szoną na kroksztynach w obu wersjach, podobnie jak na
rys. XII/9, podzielił ostrołukowymi płycinami, między
nimi umieszczając strzelnice szczelinowe. Natomiast
odmiennie od wersji z roku 1913 rozwiązał dach. Nad
gankiem straży zamiast stożkowego zaproponował
pulpitowy, daszek wsparty na słupach, a poniżej ganku
- wewnętrzny dach nad stropem (fig. 7-8)8. Te wersje
projektowe były zdecydowanie mniej udane - formę
ganku straży, wzorowaną na murach (a nie basztach),
połączono z wewnętrznym dachem powtarzającym
6 AZK Wawel. PZS-R-XII/1, XII/2, XII/3.
7AZK Wawel, PZS-I-96.
8 AZK Wawel, PZS-R-XII/15, XII/13.